خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، این‌روزها که قیمت مواد اولیه مثل کاغذ و سایر اقلام مورد نیاز چاپخانه‌داران و ناشران به شکل چشم‌گیری افزایش  پیدا کرده‌است، کاهش ضایعات در بخش کاغذ، مرکب، فیلم و زینک، مقوا و چسب صحافی  از ریزه‌کاری‌هایی است که توجه به آن‌ها می‌تواند تا حد زیادی به فعالان این حوزه کمک کند.
 
باید گفت به‌دلیل وارداتی بودن مواد اولیه کتاب می‌توان تمهیداتی اندیشید که چاپچی‌ها و صحاف‌ها در قسمت فنی به‌گونه‌ای عمل کنند که کمترین ضایعات هنگام کار وجود داشته‌باشد.
 
اگرچه در سال‌های اخیر به لطف دستگاه‌های چاپ جدید و مدرن، بخش زیادی از ضایعات کاهش یافته‌است اما هنوز هم ناآشنایی اپراتورها با دستگا‌ه‌ها و کارکرد آن‌ها می‌تواند در این موضوع مهم باشد.
 
ضایعات زمانی تولید کتاب را جدی بگیریم
سراغ بهرام عفراوی، کارشناس حوزه چاپ و نشر رفتیم که تجربه‌های زیادی در این حوزه دارد، او در این زمینه گفت: بعضی از ضایعات خیلی مشخص و از دید غیرحرفه‌ای کاملا واضح است که کار، خراب شده و بخش عمده‌ای از ضایعات، آن‌هایی هستند که دیده نمی‌شوند و در فرآیند تولید کتاب ایجاد می‌شوند و اگر در هر مرحله دقت شود از بروز آن جلوگیری خواهد شد.
 
وی افزود: ضایعات در قسمت‌های مختلف، اتفاق می‌افتد و باید در بخش‌های مختلف پیش‌بینی‌های لازم و برررسی‌های مداوم داشته باشیم که این اتفاق‌ها کمتر رخ دهد، همین مساله موجب می‌شود ضایعات زیادی در انتشار کتاب داشته باشیم.
 
عفراوی با بیان اینکه ضایعات در بخش‌های مختلف تولید کتاب، گسترده‌ هستند، توضیح داد: کار تقریبا از قسمت حروفچینی آغاز می‌شود که اگر متن کنترل شود و غلط‌های املایی و علمی نداشته باشد می‌توانیم از تولید  قابا‌توجه ضایعات پیشگیری کنیم. اگر در بخش‌های اولیه که شروع فرایند تولید کتاب است جلوی خرابی کار گرفته نشود، این امکان وجود دارد، مشکل در انتهای فرآیند انتشار خود را نشان دهد و کتاب تبدیل به کاغذ باطله شود.
 
وی با طرح این موضوع که هر کدام از این ضایعات را می‌توان در بخش بالادستی دید و مانع آن شد، توضیح داد: همان‌گونه که گفتم، اگر در بخش حروفچینی غلط املایی دیده نشود، ممکن است در طراحی گرافیک و صفحه‌آرایی دیده و جلوی آن گرفته شود اما بی‌دقتی در حروفچینی، وقت طراح را می‌گیرد و این موضوع، ضایعات زمانی برای بخش طراحی به همراه دارد.
 
عفراوی تاکید کرد: ضایعات همیشه یک ماده نیست که بگوییم کاغذ، مقوا و مرکب، باطله شد حتی زمان هم اهمیت دارد و اگر از بین برود، بخشی از سرمایه‌گذاری نیز از دست می‌رود. اگر طراح گرافیک، هنگام صفحه‌آرایی، غلط‌های بخش حروفچینی را پیدا کند در اصل مجبوریم، هزینه بیشتری برای جبران این خطا بپردازیم.
 
وی با توضیح درباره راه‌های کنترل  پیشگیری از ضایعات زمانی، عنوان کرد: در طراحی و گرافیک، موارد مختلفی اتفاق می‌افتد؛ اول اینکه ممکن است طراح، زمان بگذارد و کتابی را صفحه‌آرایی کند اما ناشر نتیجه آن را قبول نداشته باشد و نیاز به صفحه‌آرایی دوباره باشد؛ برای جلوگیری از این موضوع می‌توان با طراحی مقدماتی، از این هد رفت پیشگیری کنیم. 
 
به‌گفته عفراوی، معمولا طراحان جوان به طراحی مقدماتی تن نمی‌دهند و طرح اصلی را می‌کشند و همین موضوع موجب می‌شود گاهی صفحه‌آرایی یک کتاب هفته‌ها طول بکشد و بعد مورد قبول ناشر نباشد. موضوع دیگر این است که گاهی سادگی استفاده از نرم‌افزارها و فراگیر شدن آن‌ها موجب شده‌است که افراد زیادی با حضور در  کلاس‌های آموزشی کار با  این ابزارها را بیاموزند.
 
این فعال حوزه چاپ، با بیان اینکه طراحی گرافیک فقط به معنای آشنایی با گرافیک و نقاشی نیست، ادامه داد: یک گرافیست نباید فقط مسایل فنی بداند، بلکه باید ایده‌های خلاقانه داشته باشد و قبل از شروع کار، طرح‌های مقدماتی لازم را انجام دهد تا از ایجاد ضایعات زمانی جلوگیری کند و بعد از تایید، صفحه‌آرایی را اجرا کند تا از تولید ضایعات که به‌علت نپذیرفتن طراحی و صفحه‌آرایی ایجاد شده، پیشگیری شود.  
 
وی یادآور شد: از سوی دیگر، طراح گرافیک باید به مسایل چاپی آشنا باشد و بداند که یک طراحی نامناسب در بخش چاپ، چه مشکلاتی ایجاد می‌کند، برخی مواقع، با توجه به نا‌آشنایی طراح گرافیک با فرایند چاپ، موجب ایجاد ضایعات می‌شود؛ به‌عنوان مثال ممکن است در کتاب، خط یا نوشته‌ای باشد که طراح رنگ آن را خاکستری انتخاب کند؛ رنگی که به خوبی در مانتیور دیده می‌شود اما بر روی کاغذ چاپی یک سطح پر نیست و خوب دیده نمی‌شود.
 
زمانی که کتاب از مرحله حروفچینی و طراحی گرافیک به مرحله فنی و چاپ می‌رسد، مسایل زیادی موجب می‌شود که ضایعات داشته‌باشند؛ مسایلی که با اندکی دقت و ریزبینی می‌توان جلوی آن‌ها را گرفت. عفراوی با بیان اینکه در فرآیند چاپ کتاب یکی از مشکل‌ها در بخش لیتوگرافی‌ است، گفت: مساله این است که اکنون در کارگاه‌های لیتوگرافی دیگر از فیلم استفاده نمی‌‌‌شود و زینک جایگزین آن شده‌است. همین مساله، مزایا و معایبی دارد؛ مزایایش این است که بخشی از خرابی‌ها در تهیه فیلم و زینک، اکنون با وجود ایمیج‌ستر حذف می‌شود و دقت کار بالا می‌رود.
 
وی درباره معایب این موضوع توضیح داد: اما از سوی دیگر، وقتی فیلم و بعد زینک تهیه می‌‌شد، یک اوزالید از نمونه کار گرفته می‌شد و اشتباهات کار در بخش حروفچینی و طراحی گرافیک گرفته می‌شد و به زینک نمی‌رسید، اما حالا با حذف فیلم و ورود مستقیم به مرحله زینک تا حدی ریسک کار بالا رفته‌است؛ در هر صورت برای جلوگیری از ضایعات، باید زینک‌ها به شکل چشمی بررسی تا ایرادات رفع شود.
 
عفراوی درباره مرحله چاپ نیز گفت: مرحله بعدی چاپ خیلی مهم است. همکارانی که در این حوزه کار می‌کنند حتما باید دید گرافیکی داشته باشند و از کلیات آن مطلع باشند، چراکه معتقدم تمام کسانی که دست‌اندرکار فرایند چاپ هستند باید دید کلی به فرایند چاپ داشته باشند؛ یعنی طراحی گرافیک را بدانند و از لیتوگرافی و صحافی مطلع باشد و از اطلاعات بالادستی و پایین دستی برخوردار باشند.
 
وی افزود: ‌همچنین شاهد هستیم که بخش عمد‌ه‌ای از ضایعات در بخش صحافی رخ می‌دهد؛ مرحله‌ای که بسیار حیاتی است و می‌تواند هزینه زیادی برای ناشر به همراه داشته باشد. در این بخش، وقتی کتابی بسته می‌شود، اگر فرم کتاب اشتباه تا شود یا هنگام چسب زدن عطف، چسب، بی‌کیفیت باشد یا به داخل کتاب سرایت کند، با ضایعات کتاب روبه‌روییم.
 
عفراوی با بیان اینکه در این بخش باید کنترل‌های آنلاین برای جلوگیری از بروز ایرادات وجود داشته باشد، عنوان کرد: باید در زمان صحافی، شخصی کیفیت کتاب‌ها‌ را کنترل کند و بالا سر کار باشد تا بتواند تک تک کتاب‌ها را بررسی کند تا ضایعاتی وجود نداشته باشد؛ زیرا حتی گاهی وقت‌ها هم فرم‌ها به اشتباه قرار داده می‌شوند که این موضوع کتاب را به‌صورت کلی، باطله می‌کند.
 
همیشه بخش زیادی از ضایعات مراحل تولید کتاب، در بخش حمل و نقل آن از صحافی به انبار ناشر یا موزع و بعد ارسال آن به کتابفروشان رخ می‌دهد. عفراوی در بخش دیگر صحبت‌هایش به امکان تولید ضایعات در مرحله بسته‌بندی و حمل و نقل اشاره کرد و گفت: گاهی بعد از صحافی و بسته‌بندی، کتاب‌ها زمان انتقال به انبار و حمل و نقل ضایعات ایجاد مي‌شود؛ به‌عنوان مثال، طناب دور بسته‌های کتاب، گاهی به حدی سفت است که در قسمت عطف و بیرونی پارگیی ایجاد می‌کند و همین موضوع سبب می‌شود کتابفروشان، اغلب کتاب‌های اول و آخر هر بسته را برندارند. 
 
وی با بیان اینکه بهتر است برای حمل و نقل کتا‌ب‌ها از کارتن استفاده و از فشار بر روی کتاب جلوگیری شود، افزود: در بسته‌بندی هم باید دقت شود که جلدها تا نشود، لکه‌ای بر روی آن ایجاد نشود یا صفحات داخلی خراب نشوند زیرا اغلب این کتاب‌ها از سوی مشتریان رد می‌شوند.
 
عفراوی در پاسخ به پرسشی درباره  کمک فناوری‌های نوین به کاهش ضایعات چاپی نیز گفت:‌ در گذشته حروفچینی سربی داشتیم اما الان متون تایپ می‌شوند و بسیاری از غلط‌های تایپی و ایرادات این مرحله از بین می‌ر‌ود، از سوی دیگر برخی‌ها از نرم‌افزارهای Word و فتوشاپ یا کرل به‌دلیل عادت، برای صفحه‌آرایی استفاده می‌کنند. باید عنوان کرد که هر نرم‌افزاری برای کارهای خاص در نظر گرفته شده و نباید از فتوشاپ برای صفحه‌آرایی استفاده کرد. استفاده اشتباه از نرم افزارها نیز می‌تواند منجر به افت کیفیت و ایجاد ضایعات شود.
 
وی همچنین با ارایه پیشنهادی درباره جلوگیری از ایجاد ضایعات تولید کتاب توضیح داد: اگر بتوانیم آمارهای درستی از ضایعات چاپ داشته باشیم می‌توانیم برای کنترل آن‌ها اقدام کنیم، اگر این آمار را به اتفاقات دیگری که در فرایند چاپ رقم می‌زنیم متصل کنیم می‌توانیم در کنترل و کاهش ضایعات در فرآیند چاپ و نشر کتاب موثر باشیم. در این زمینه باید آموزش‌های لازم به‌صورت مکتوب در بخش طراحی گرافیک، لیتوگرافی، چاپ و صحافی، آماده و به واحدهای صنفی ارسال شود همچنین به تعدادی از دست‌اندرکاران فرایند چاپ در این زمینه آموزش داده شود که چگونه می‌توانند تولید ضایعات را کنترل کنند.
 
وی در بخش پایانی صحبت‌های خود تاکید کرد: این ضایعات به بودجه کشور لطمه  زیرا برای خرید کاغذ و مواد مصرفی چاپ که به ضایعات تبدیل شده‌اند بودجه صرف شده‌است و ضایع شدن آن‌ها کل کشور را متضرر می‌کند، ما باید از یک تن کاغذ یک تن کتاب تولید کنیم نه اینکه نیم تن کتاب تولید کنیم و نیم تن دیگر را دور بریزیم. اگر برای کنترل کیفیت و کاهش ضایعات همچنین آموزش در این حوزه شود هزینه کنیم به سودی تبدیل می‌شوند که نه تنها به کل کشور سود می‌رساند بلکه همه دست‌اندرکاران فرایند چاپ هم از آن سود می‌برند.
 
لزوم مدیریت صنعتی بر تولید کتاب
راهکارهای کاهش ضایعات اکنون که قیمت مواد اولیه به شدت افزایش یافته است خود را نشان داده است زیرا الان فهمیده‌ایم که ماده اولیه چقدر گران است و چه میزان هزینه بیشتر بر تولید تحمیل می‌کند. در ادامه پای صحبت‌های احمد فروزیده کارشناس قدیمی و پیشکسوت حوزه چاپ می‌نشینیم. او درباره چگونگی کاهش ضایعات کتاب در پروسه تولید گفت: یکی از روش‌های کم کردن هزینه‌ها در تولید کتاب این است که ضایعات را حین کار کاهش دهیم زیرا زمانی که این ضایعات و هزینه‌های جانبی بالا باشند قیمت نهایی کتاب بالا می‌رود، به همین دلیل معتقدم باید با هزینه‌های تولید یک کتاب از زاویه دید مدیریت صنعتی آشنا باشیم.
 
وی با اشاره به این موارد توضیح داد: در نگاه مدیریت صنعتی اولین موضوع نیروی انسانی، سپس مواد اولیه و در آخر هزینه اهمیت دارد، زمانی که کتاب از سوی نویسنده به دست ناشر می‌رسد و بعد به مرحله فنی سپرده می‌شود اولین کار ناشر این است که سرعت عمل کار خود را بالا ببرد و حروفچینی و طراحی گرافیک کتاب را با نظم و سرعت به خوبی انجام دهد.
 
فروزیده با بیان اینکه مرحله بعد انتخاب کاغذ است، ادامه داد: قطع کاغذ و قطع کتاب باید هماهنگ و مناسب باشد، همچنین نوع کاغذی که استفاده می‌کند در این مرحله ضروری است؛ ناشر باید هنگام چاپ اثر ببینید آیا این کتاب یکبار مصرف است که فردی آن را یکبار بخواند و کنار بگذارد یا یک کتاب کمک آموزشی و درسی است؟
 
به گفته وی، ناشر برای کم کردن ضایعات، برای تولید برخی از کتاب‌های خود باید از کاغذی استفاده کند که بازیافتی باشد و بداند که با کم کردن هزینه‌های مواد اولیه، قیمت تمام شده کتاب را کاهش می‌دهیم و ارز کمتری از کشور خارج می‌شود.
 
فروزیده با بیان اینکه هزینه‌یابی بر محصول و مدیریت بر تولید به این دلیل است که ضایعات را کاهش دهیم و هزینه‌ها را پایین بیاوریم، گفت: نباید برای کتاب‌های یکبار مصرف کاغذ ۷۰ گرمی اندونزی که کاغذ مرغوب و گرانی است استفاده کنیم، بلکه باید به سراغ کاغذهای کاهی روسی، اکراینی، چینی و بلاروسی برویم که قیمت پایین‌تری دارند.
 
اما چاپ کتاب و ورود به مرحله فنی از جمله بخش‌هایی است که به گفته بسیاری از کارشناسان ضایعات زیادی به همراه دارد، فروزیده در این زمینه توضیح داد: زمانی که به مرحله فنی چاپ کتاب می‌رسیم در مرحله لیتوگرافی برای کاهش ضایعات‌ باید از زینک خوب و مناسبی استفاده کنیم که به ما چاپ خوب و تیراژ بالا بدهد، مرکب‌پذیری آن خوب بوده و جذب آب آن نیز مناسب باشد.
 
وی با بیان اینکه در بخش چاپ نیز مرکب‌ها باید از جنس خوب و مرغوبی باشند که جلا و درخشش داشته باشند، گفت: زمانی که مرکب مناسب استفاده می کنیم دیگر مجبور نیستیم مرکب زیادی روی کار بیاوریم که باعث شود کار بی‌کیفیت و خراب شود و مرکب هم از دست برود.
 
فروزیده مشکل دیگری که در کاهش ضایعات تولید کتاب موثر خواهد بود را مرتبط با ماشین‌های چاپ دانست و افزود: ماشین‌هایی که اکنون برای چاپ کتاب استفاده می‌شوند اغلب قدیمی و فرسوده هستند؛ از آنجایی که قیمت چاپ کتاب همیشه پایین بوده است برای چاپخانه‌داران به صرفه نبوده که دستگاه‌های پیشرفته و جدید استفاده کنند و اغلب از ماشین‌های قدیمی برای کار خود استفاده می‌کنند.
 
وی تاکید کرد: اگر ماشین‌ها جدید و به‌روز باشند حجم تولید ضایعات چاپی به شکل چشم‌گیری کاهش پیدا می‌کند زیرا مساله‌ای که اکنون وجود دارد این است که ضایعات ماشینی زیاد است که این موضوع هزینه‌ بیشتری هم بر ناشر و چاپخانه‌ تحمیل می‌کند، اکنون دیگر فصل استفاده از ماشین‌های قدیمی به پایان رسیده و باید از ماشین‌های چاپ الکلی استفاده کنیم.از سوی دیگر در چاپخانه‌ها باید تعمیرات پیشگیرانه انجام دهیم و نباید بگذاریم زمانی که ماشین خراب شد آن‌وقت به دنبال تعمیر آن باشیم بلکه با سرویس مستمر و مداوم از خرابی پیشگیری کنیم.
 
فروزیده همچنین به بخش صحافی به عنوان یکی از مرحله‌های مهم در کاهش ضایعات اشاره کرد و درباره آن عنوان کرد: ماشین‌های صحافی ما خیلی قدیمی‌تر از ماشین‌‌های چاپ هستند به همین دلیل هنگام کار ضایعات زیادی تولید می‌کنند. در بسیاری از موارد زمانی که سفارش ۵ هزار نسخه کتاب می‌دهیم چهار هزار و ۸۵۰ کتاب به ما می‌دهند و ۱۵۰ کتاب به دلیل وجود ماشین‌آلات فرسوده از بین می‌رود و این در حالی است که اگر ماشین‌های این حوزه به روز شوند بخش زیادی از مشکلات ضایعات حل می‌شود به خصوص ماشین‌های تاکن.
 
وی در این زمینه توضیح داد: همچنین یک ناشر و چاپخانه‌دار باید با راه و بیراه کاغذ و مقوای جلد آشنا باشیم تا مقاومت و استقامت را در کتاب‌ها افزایش دهد‍ یا در بخش چسب نیز باید دقت کرد که نباید از چسب گرم استفاده کنیم زیرا چسب گرم قابلیت بازیافت ندارد در حالی که چسب سرد قابلیت بازیافت دارد و همین موضوع اهمیت ویژه‌ای دارد.
 
نیروی کار حرفه‌ای‌ و خبره همواره برای هر چاپخانه‌ای یک سرمایه است، نیرویی که می‌تواند با تکیه بر دانش، مهارت و تجربه خود در تولید یک کار بی‌عیب و نقص موثر باشد. فروزیده هم در صحبت‌های خود به اهمیت اپراتورهای حرفه‌ای اشاره کرد و گفت: ماشین‌چی‌های چاپخانه‌های ما اغلب به شیوه استاد – شاگردی آموزش دیده‌اند و فارغ التحصیل رشته‌های چاپ دانشگاهی نیستند که بتوانند با ماشین‌های جدید کار کنند و آب و مرکب را مدیریت و کنترل کرده و بدانند ایراد سیاهی کار از چیست. زمانی که این دانش وجود نداشته باشد ضایعات ما در کار تولید کتاب بیشتر می‌شود و برای جلوگیری از بروز خطا بباید اپراتورها را آموزش دهیم.
 
وی تاکید کرد:‌ مساله این است که از اهل فن و تحصیلکرده‌های مدیریت صنعتی در چاپخانه‌ها و انتشارات‌ها خیلی کم استفاده می‌کنیم و اصلا شاید به گوش خیلی‌ها واژه مدیریت صنعتی نخورده باشد؛ فردی که بر گردش کار و مواد مصرفی نظارت دارد در حالی که وجود این فرد می‌تواند تا حد زیادی بر کاهش ضایعات موثر باشد.
 
تلفیقی از تجربه و دانش
با نگاهی به سخنان کارشناسان و دست‌اندرکاران این حوزه به این نتیجه می‌رسیم که یکی از راهکارهای کاهش ضایعات تولید کتاب آموزش کارگران بخش تولید در این حوزه است، آن‌ها باید از هزینه مواد مصرفی آگاهی داشته باشند و نوعی حس مسوولیت‌پذیری در آن‌ها ایجاد شود. از سوی دیگر حرکت چاپخانه‌ها به سمت استفاده از فناوری‌های نوین با توجه به پیشرفت سریع در کنترل ماشینی و الکترونیکی نیز می‌تواند به کاهش ضایعات پروسه تولید کمک کند.
 
از سوی دیگر کاربلد بودن و حرفه‌ای‌بودن چاپخانه‌داران نیز عامل دیگری است که می‌تواند در کاهش ضایعات کتاب موثر باشد. زمانی که پروسه تولید کار توسط افراد و تیم حرفه‌ای انجام می‌شود بخش زیادی از ضایعات کاهش پیدا می‌کند. هرچند در این میان نقش تجربه ناشران و چاپخانه‌داران را نیز نباید در این پروسه بی‌تاثیر دانست.

 هر فعال حوزه چاپ و نشر باید هزینه‌یابی بر مبنای فعالیت را بداند و نسب به آن آگاهی داشته باشد؛ این فعالان باید هزینه‌یابی سیستم، هزینه‌یابی مدیریت و مدیریت بر مواد اولیه را بدانند، به کارکنان خود آموزش‌های لازم را بدهند، ماشین‌های سالم و خوبی انتخاب کنند، مواد اولیه با کیفیت خوب خریداری کنند تا سرعت گردش تولید کتاب را ارتقا داده و ضایعات را حین کار کاهش دهند.