به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، موضوع ادیان در قرآن را می‌توان از دو جهت شایسته بررسی دانست: یکی مطالعات تطبیقی ادیان، به ویژه ادیان ابراهیمی و دیگری مباحث الهیاتی و بررسی‌های متکلمانه. از جهت نخست محقق می‌کوشد از موضعی تا حد امکان بی‌طرفانه، به مطالعه‌ای تطبیقی میان قرآن و متون مقدس ادیان دیگر بپردازد و موارد شباهت و تفاوت را نشان دهد. اما از جهت دوم، تلاش بر آن است تا از چشم‌اندازی الهیاتی و با رویکردی متکلمانه از موضع قرآن در مباحث و موارد گوناگونی که به ادیان دیگر مربوط می‌شود، دفاعی مناسب و خردپسند صورت گیرد.
 
عبدالرحیم سلیمانی، یکی از چند محقق برجسته کشورمان در حوزه پژوهش‌های ادیانی، بویژه ادیان ابراهیمی، است و آثار متعدد وی اعم از ترجمه و تألیف، گواهی بر این ادعاست. برخی آثار این نویسنده مانند «ادیان زنده جهان»، «ادیان ابتدایی و خاموش»، «کتاب مقدس» و ... در مقام گزارش ادیان و آشنایی با آنها به عنوان کتاب درسی و غیر آن، بارها بازنشر شده است.
 
نویسنده در کتاب «ادیان در قرآن» در مقام یک متکلم مسائل مربوط به موضع قرآن درباره ادیان و بویژه تعالیم دو آیین یهودیت و مسیحیت را بررسی و از مواضع و تعالیم قرآن دفاع کرده است. بنابراین رویکرد غالب در این کتاب، رویکرد کلامی است.
 
نویسنده در این کتاب کوشیده است مطالب مربوط به ادیان دیگر در قرآن مجید را به اختصار بیان و بررسی کند. قرآن به تاریخ، متون مقدس، شخصیت‌ها، باورها و اعمال دو دین یهودیت و مسیحیت نسبتاً به تفصیل پرداخته و برخی از ادیان، مانند صابئین را به اختصار مطرح کرده و به برخی ادیان، مانند مجوس، صرفاً اشاره کرده است. همچنین، در قرآن به برخی از باورها و اعمال مشرکان حجاز اشاره شده است. از آنجا که این مطالب گوناگون و متنوع است، اغلب، ارتباط یا ترتیب منطقی بین فصل‌های این اثر کمرنگ است. با این حال، نویسنده کوشیده‌ است نظم خاصی را بین بخش‌ها و فصل‌ها رعایت کند.
 
این نظم مبتنی بر پرسش‌هایی است که متن در پی پاسخ به آنها است: چرا قرآن از میان ادیان موجود در زمان ظهور اسلام فقط به این ادیان پرداخته و چرا همه پیامبرانی که قرآن به آنها پرداخته در خاورمیانه و غرب آسیا می‌زیسته‌اند؟ آیا خداوند برای مردم دیگر نقاط دنیا پیامبرانی نفرستاده است؟ آیا قرآن منطق و هدف خاصی را در مطرح کردن مباحث مربوط به ادیان دیگر دنبال کرده است؟ نویسنده در بخش اول این اثر کوشیده‌ است در دو فصل به پرسش‌های کلی و مقدماتی فوق پاسخ دهد.
 
بخش دوم این کتاب در چهار فصل، در پی پاسخ به پرسش‌های فوق، یعنی مطالب مرتبط با متون مقدس، است. در همین بخش، در لابه‌لای بحث از اهل کتاب، به صابئین و مجوس پرداخته که در قرآن به اختصار یا به اشاره مطرح شده‌اند.
 
بخش سوم این نوشتار در شش فصل به موضع قرآن راجع به آموزه‌های این دو دین پرداخته است. قرآن خداشناسی یهودیت را تأیید می‌کند و یهودیان را موحد به حساب می‌آورد. با این حال، این کتاب باورهایی از یهودیان نقل و نقد می‌کند که با خداشناسی مرتبط است. در سه فصل نخست بخش سوم این نوشتار موضع متون یهودی و عالمان یهود و نیز موضع قرآن درباره مطالب فوق بررسی شده است. سه فصل آخر بخش سوم به مهمترین باورهای مسیحیت پرداخته است. یکی از مهم‌ترین باورهای مسیحیت کنونی «تثلیت» است. موضع قرآن درباره تثلیت مسیحی چیست و آیا این کتاب همان تثلیت رایج مسیحی را رد می‌کند یا آن گونه که برخی نویسندگان مسیحی مدعی شده‌اند، تثلیت خاصی را رد می‌کند که در حجاز آن زمان بوده است؟ یکی دیگر از آموزه‌های اساسی مسیحیت صلیب مسیح است که مهم‌ترین نقش را در نظام الاهیاتی مسیحیت ایفا می‌کند.
 


دیگر پرسش‌ ادیانی مطرح شده در این نوشتار که در پی یافتن پاسخ قرآن به آنیم این است که: این کتاب درباره ادیان دیگر و پیروان آنها چه موضعی دارد؟ این پرسش خود به دو بخش تقسیم می‌شود؛ یکی اینکه قرآن درباره حقانیت و نجات‌بخشی دیگر ادیان چه موضعی دارد؟ به عبارت دیگر، آیا قرآن موضع انحصارگرایانه دارد، به این معنا که فقط دین اسلام را دین حق می‌داند و فقط مسلمانان را اهل نجات و رستگاری می‌شمرد، یا اینکه موضع تکثرگرایانه دارد، به این معنا که حقانیت و نجات بخشی سایر ادیان را قبول دارد، یا اینکه موضع شمول‌گرایانه دارد، به این معنا که با اینکه فقط دین اسلام را در این زمان حق می‌داند و همه انسان‌ها را موظف می‌داند که در صورت شناخت اسلام به آنها ایمان آورند، اما راه رستگاری به روی پیروان دیگر ادیان بسته نیست و همگان می‌توانند رستگار شوند. بخش چهارم و پایانی این نوشتار در چهار فصل پاسخ پرسش های فوق را می کاود.
 
دین و ادیان در قرآن
قرآن مجید در سنجش عقاید و اعمال پیروان دیگر ادیان منطق و معیاری مخصوص به خود دارد، منطق و معیاری که با منطق و معیار متعارف بسیار متفاوت است. نگاه قرآن مثبت است؛ قرآن می‌کوشد سخن حقی که بین همه ادیان مشترک است روشن شود و این حق، مبنا و اساس گفت‌وگو قرار گیرد. قرآن مجید نه تنها عقاید و اعمال پیروان دیگر ادیان را یکسره باطل نمی داند، بلکه آنها را بر اساس میزان حق پرستی عملی و اعتقادی شان و نه اصول ظاهری، دسته‌بندی می‌کند. معیار قرآن برای دسته‌بندی پیروان هر دین نیز همین حق‌پرستی است. منطق و معیار قرآن مجید می‌تواند در عصر حاضر به نزدیکی و گفت‌وگوی بین ادیان مختلف کمک کند.
 
دین و شریعت
«دین و شریعت» عنوان بخش دیگری در این فصل است که نویسنده در ابن بخش می‌نویسد: قرآن مجید بین «دین» و «شریعت» فرق می‌گذارد؛ اولی، یعنی دین حق، را امری ثابت می‌شمرد و دومی را تغییرپذیر به حساب می‌آورد. درباره دین می‌فرماید: «إِنَّ الدِّينَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلَامُ» دین نزد خدا تنها اسلام است» و می‌فرماید: «وَ مَنْ يَبْتَغِ غَيْرَ الْإِسْلامِ دِيناً فَلَنْ يُقْبَلَ مِنْهُ؛ هر کس به جز اسلام دین دیگری جست‌وجو و پی جویی کند از او پذیرفته نیست». همان طور که پیش‌تر اشاره شد پیامبران قبل از پیامبر خاتم، مسلمان بوده‌اند و به اسلام دعوت می‌کرده‌اند. پس اسلام یعنی تسلیم حق بودن، و چون مصداق روشن و کامل حق خدای یگانه است، اسلام به معنای یکتاپرستی است: «وَ لَقَدْ بَعَثْنَا فِي كُلِّ أُمَّةٍ رَسُولًا أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَاجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ؛ در میان هر امتی، رسولی فرستادیم تا به مردم بگوید خدا را بپرستید و از طاغوت بپرهیزید»، پس مقصود از «دین» آموزه‌های زیربنایی است که در همه ادیانی که خدا فرستاده، ثابت است.
 
اما واژه دیگری که در قرآن مجید به کار رفته «شریعت» است. واژه «شرعة» و «شریعة» در لغت به معنای راهی است که برای رسیدن به آب در رودخانه و مانند آن وجود داشته و در اصطلاح به معنای طریقه و روش است اما «شریعت» به چه معنا است؟ مقصود از آن روش زندگی است. برخی «شریعت» را به معنای کل بُعد عملی دین گرفته‌اند که هم شامل «فقه» اصطلاحی شود و هم شامل «اخلاق» و آن را متغیر دانسته‌اند. اما باید توجه داشت که اخلاق امری عقلی است و اگر در دین سخنی درباره آن آمده، در واقع ارشاد به حکم عقل است و این گونه نیست که با دستور خدا عوض شود و مثلاً دستور اخلاقی پیامبری را پیامبر دیگری نسخ کند.
 
مسیح قرآن چه کسی است؟
در بخشی از کتاب به جنبه اثباتی مسیح قرآن مجید پرداخته شده است. مسیح قرآن مجید مخلوق خداست و از جهت مخلوق بودن هیچ تفاوتی با دیگر انسان‌ها و دیگر مخلوقات ندارد. تنها تفاوتش در این است که معجزه‌آسا و بدون پدر طبیعی خلق شده است. به همین دلیل قرآن مجید خلقت او را با خلقت حضرت آدم(ع) مقایسه می‌کند. قرآن مجید، مسیح را همان عیسی‌ابن مریم می‌داند و او را مخلوق خدا می‌شمرد. همچنین خلقت او را با آدم(ع) مقایسه می‌کند و بر این تأکید می‌ورزد که برای خدا ضرورتی نیست که برای خلقت چیزی از اسباب طبیعی استفاده کند، کمااینکه حضرت آدم(ع) را بدون پدر و مادر خلق کرد. پس مسیح قرآن مجید هرگز موجودی ازلی نیست، بلکه مخلوق است، بنابراین هرگز خالق نیست.
 
قرآن مجید و تکثرگرایی دینی
آیا قرآن مجید پس از اینکه حقانیت اصل و اساس برخی از ادیان را تأیید و تصدیق می‌کند، حقانیت و رسمیت آنها را در کنار اسلام می‌پذیرد؟ جواب به پرسش فوق در صورتی می‌تواند مثبت باشد که دعوت قرآن و اسلام محدود به انسان‌هایی خاص باشد و همه انسان‌ها را در بر نگیرد. اما اگر گفته شود دعوت قرآن و اسلام هیچ محدودیتی ندارد و همه انسان ها اعم از ملحدان، مشرکان و پیروان ادیان خاص را شامل می‌شود، جایی برای ادامه رسمیت و اعتبار ادیان باقی نمی‌ماند. به تعبیر دیگر همه انسان‌ها در واقع موظف‌اند از دین خود دست بردارند و به دین اسلام، اگر از آن شناخت پیدا کنند، گردن نهند.
 
کتاب «ادیان در قرآن»، تألیف عبدالرحیم سلیمانی در 498 صفحه با شمارگان 1000 نسخه از سوی انتشارات دانشگاه مفید روانه بازار نشر شده است.