خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)؛ چندی پیش آسوشیتدپرس خبری منتشر کرد مبنی بر عذرخواهی «سلما هایک» هنرپیشه مکزیکی-آمریکایی که در صفحه مجازی خود، رمان بحث‌برانگیز «غبار آمریکایی» نوشته جنین کامینز را تحسین کرده بود؛ رمانی که به‌دلیل نوع روایتش از مهاجرت مکزیکی‌ها به آمریکا، با انتقادهای فراوانی مواجه شد. منتقدان این رمان را روایتی ناآگاهانه از مکزیک خوانده‌اند که به کلیشه‌های پیشین درباره این کشور دامن می‌زند.

گذشته از حواشی و تبعات این اقدام هایک، این کتاب ظرف چند روز از رتبه‌های بالای جدول فهرست‌ پرفروش‌های جهان سردرآورد. این یعنی سلبریتی‌ها با استفاده از ابزارهای رسانه‌ای خود می‌توانند در کوتاه‌ترین زمان ممکن، کتاب و نویسنده‌ای را که پیشتر کسی آن‌ها را نمی‌شناخت، در سطح جهان مطرح کنند؛ معجزه‌ای که در عصر حاضر، تنها با یک توئیت یا یک پست اینستاگرامی اتفاق می‌افتد. حالا این سوال مطرح می‌شود که آیا سلبریتی‌های ما هم تاکنون چنین معجزاتی داشته‌اند؟ آیا توانسته‌اند در این بازار راکد و کم‌تحرک، به‌فراخور جایگاه اجتماعی‌شان نقش مثبتی داشته باشند؟
  ماجرای «غبار آمریکایی» در فضای مجازی
«غبار آمریکایی» 21 ژانویه 2020 (یکم بهمن) برای اولین بار منتشر شد، در ابعاد وسیعی و توسط نویسندگان برجسته‌ای همچون «‌استفن کینگ» و «آن پچت»‌ تحسین و توصیه شد؛ چنان‌که پس از گذشت تنها پنج روز از انتشار آن، این کتاب در رتبه چهارم فهرست پرفروش‌های داستانی «آمازون» قرار گرفت. «سلما هایک»، بازیگر، مدل و تهیه‌کننده هالیوود هم مبلغ این کتاب بود که در همان روزهای اول انتشار، تصویری از خود را درحالی که نسخه‌ای از رمان «غبار آمریکایی» را در دست گرفته، در صفحه اینستاگرامش که 14.2 میلیون نفر دنبال‌کننده دارد، منتشر کرد و از «اپرا وینفری» برای «تریبون بودن برای افراد ناشناس و عشق ورزیدن در پاسخ به نفرت» تشکر کرد.

طولی نکشید که انتقادهای فراوان به این تصویر در فضای مجازی سرازیر شد و این هنرپیشه مکزیکی-آمریکایی را مجبور به عقب‌نشینی از موضع خود کردتا در پیام دیگری ضمن اعلام اینکه از هرگونه مسأله مناقشه‌برانگیزی بی‌خبر بوده، اعلام کرد: «من برای حمایت از چیزی که آن را تجربه نکرده یا تحقیقاتی درباره آن انجام نداده‌ام، عذرخواهی می‌کنم.»‌
 
ما هم سلبریتی داریم!
انتشار این خبر و اطلاع از حواشی آن، بهانه‌ای شد تا طبق عادت (همیشه سعی می‌کنیم همه اتفاقات و برخوردهای خوب و بد دنیا را با نظیر آن در ایران مقایسه کنیم) همین روند را در ایران متصور شوم و به‌نوعی آن را ایرانیزه کنم. برای این کار به چند هنرپیشه وطنی هم قدوقواره خانم هایک، با دنبال‌کننده‌های فراوان در اینستاگرام نیاز داشتم. 

یک جستجوی ساده در شبکه اجتماعی اینستاگرام نشان داد مهناز افشار با 10.4 میلیون دنبال‌کننده، رامبد جوان با 9.5 میلیون نفر، بهنوش بختیاری با 8.1 میلیون‌ نفر، الناز شاکردوست با 7.6 میلیون نفر، محمدرضا گلزار با 7.6 میلیون نفر، بهنوش طباطبایی با 6.6 میلیون نفر، ترانه علیدوستی با 5.8 میلیون نفر، امین حیایی با 5.3 میلیون نفر، بهرام رادان با 5.1 میلیون نفر و رضا عطاران با 3.9 میلیون نفر دنبال‌کننده؛ به‌ترتیب 10 بازیگر ایرانی با بیشترین دنبال‌کننده در اینستاگرام به‌شمار می‌آیند. بررسی صفحات اینستاگرامی این بازیگران، با هدف یافتن پست‌های کتابی که از هر طریق به معرفی، تبلیغ و ترغیب مخاطبان به مطالعه اختصاص داشته باشد، انجام شد که نتایج قابل توجهی را به‌دنبال داشت. کم‌رنگ‌های مایل به بی‌رنگ
همین ابتدا بگویم که تعدادی از این 10 هنرمند ایرانی صدرنشین در اینستاگرام، حتی یک پست هم درباره کتاب نداشته‌اند. در صدر این فهرست، مهناز افشار است که در 604 پست منتشرکرده در صفحه‌ شخصی خود، از هر دری صحبت کرده است الا کتاب! البته از حق نگذریم که در یک پست عکسی از خود در اکران فیلم «نهنگ عنبر» در فرهنگسرای اندیشه منتشر کرده که - به‌نظر می‌رسد اتفاقی- کتاب «چهار اثر از فلورانس اسکاول‌شین» را هم در دست داشته است. اگر همین عکس را هم اقدامی در راستای تبلیغ کتاب قلمداد کنیم، نسبت یک به 604، خود گواه وضعیت است.

در این سطح از تاثیرگذاری اجتماعی، مهناز افشار تنها نیست و بازیگر دیگر سینمای ایران یعنی ترانه علیدوستی هم شرایط مشابهی داشته است؛ به‌نحوی که پست‌های اینستاگرامی‌اش نشان می‌دهد چندان علاقه به معرفی و تبلیغ کتاب نداشته است؛ چراکه از میان 248 پستی که در صفحه شخصی خود منتشر کرده‌، فقط یک پست کتابی دارد که آن هم تصویری از کتاب «تاریخ عشق» نوشته نیکول کراوس با ترجمه خود ایشان را نشان می‌دهد.   
همیشه مرغ همسایه غاز است
از میان 10سلبریتی یاد شده، باقی بازیگران مطالب بیشتری را در میان مطالب اینستاگرامی خود به کتاب و کتاب‌خوانی اختصاص داده‌اند، اما شکل و نحوه معرفی کتاب‌ از سوی آن‌ها، متفاوت اما بعضا سوال‌برانگیز است. رامبد جوان که دومین سلبریتی پرمخاطب ایران در اینستاگرام است، واقعا در تبلیغ کتاب و کتابخوانی اقدامات موثری انجام داده که بخشی از آن را در برنامه خندوانه نیز شاهد بودیم. او در صفحه اینستاگرامی‌‌اش هم کتاب معرفی کرده است و هم به برگزاری مسابقات داستان‌کوتاه پرداخته است. «سه‌شنبه‌ها با موری»، «اتحادیه‌ی ابلهان»، «باشگاه مشت‌زنی»، «عقاید یک دلقک»، «بیشعوری»، «ناطور دشت» و «پسری با بیژامه راه‌راه» از جمله کتاب‌هایی‌اند که جوان در بیش از 10 پست از 2562 پست اینستاگرامی خود را به معرفی آن‌ها اختصاص داده است.

جای امیدواری است که در میان کتاب‌های معرفی شده از سوی این بازیگر و کارگردان که مجموعا 30 تا 40 کتاب را شامل می‌شود، تنها سه کتاب تالیفی «مرداد دیوانه» اثر محمدحسن شهسواری، «یک عاشقانه آرام» از نادر ابراهیمی» و «جام جهانی در جوادیه» اثر داوود امیریان هم به‌چشم می‌خورد اما همین نسبتِ حداقلی در صفحه سایر بازیگران، تقریبا به صفر رسیده است. النازشاکردوست دیگر بازیگر پرمخاطب ایرانی در اینستاگرام است که ما از صفحه ایشان دست خالی و ناامید بیرون نیامدیم. شاکردوست حدود 8 پست از 876 پست صفحه اینستاگرام خود را به کتاب یا معرفی آن اختصاص داده است، که کتاب «کیمیاگر» و «پرنده تنهاست» پائولو کوئیلو، «ملت عشق» الیف شافاک، «میرا» نوشته کریستوفر فرانک و کتاب تخصصی «بازیگری در سینما» از جمله آن‌ها است. در نگاه این هنرمند هم آثار تالیفی داخلی کمتر محل توجه‌اند و فقط دو کتاب «هر روز برای همان روز» نوشته مسعود مهدوی‌پور و «فیلیچیتا» از حمید کریلی معرفی شده‌اند. این روال در صفحه بهنوش طباطبایی هم حاکم است؛ با این تفاوت که طباطبایی فقط به معرفی چند کتاب «شازده کوچولو»، «بیشعوری»، «سه‌خواهر» آنتوان چخوف، «مگه تو مملکت شما خر نیست؟» از عزیز نسین و کتاب تخصصی «سینما و روانپزشکی» پرداخته و  آثار نویسندگان داخل هیچ سهمی از پست‌های کتابی او ندارند. بهنوش بختیاری دیگر بازیگر سینما و تلویزیون، در بیش از 20 پست جداگانه اینستاگرامی‌اش به معرفی کتاب‌هایی نظیر «عامه‌پسند» از  بوکوفسکی، «مزرعه حیوانات» از جورج اورول، «مسخ» و «آمریکا» از فرانتس کافکا، «گتسبی بزرگ» از فیتز جرالد، «جزء از کل» از استیو تولتز و کتاب‌هایی از نویسندگان مشهور دیگری چون هاینریش بُل، آنتونی رابینز و نیچه پرداخته و مخاطبان خود را به خواندن صد کتاب در هر سال تشویق کرده است.

نکته قابل توجه در پست‌های کتابی این بازیگر پرمخاطب در اینستاگرام، جای خالی آثار ایرانی و کتاب‌های تالیفی است؛ هرچند که -تنها- در یک پست و به شکل تجمیعی، کتاب «کارت‌پستال» نوشته روح‌انگیز شریفیان، «بیوه‌کشی» از یوسف علیخانی، «یوزپلنگانی که با من دویده‌اند» اثر بیژن نجدی، «چهل نامه کوتاه به همسرم» و عاشقانه‌های آرام» از نادر ابراهیمی، «شازده احتجاب» هوشنگ گلشیری و «ماه هفت شب» بهاره رهنما را نیز معرفی کرده است.
 
آنچه که از شواهد و قرائن برمی‌آید، این است که متاسفانه اینجا؛ یعنی در صفحات اینستاگرامی سلبریتی‌ها و در صف معرفی کتاب هم مثل جاهای دیگر «مرغ همسایه غاز است»؛ به‌طوری‌که سهم کتاب‌های ایرانی در مقایسه با نویسندگان خارجی، بسیار کم است. 
 
روشنفکرنمایی یا پُز فرهنگی
در بررسی‌ صفحات اینستاگرامی سلبریتی‌ها ایرانی، نکته قابل تامل دیگر این است که عمده کتاب‌های خارجی معرفی شده در این صفحات، کتاب‌های مشهور و پرمخاطبی‌اند که در ادوار مختاف، ابزارهای متعددی برای تبلیغ در اختیار داشته‌اند و عمدتا به‌خودی‌خود از استقبال مناسبی از سوی اهالی کتاب مواجه هستند؛ آنچنانکه شاید بتوان گفت نیازی به تبلیغ سلبریتی‌ها ندارند. هر مخاطب دست به کتابی، حداقل یک بار آن را خوانده یا دست‌کم اسم آن‌ها را شنیده است و به قول سام درخشانی در فیلم «خوب،بد،جلف1»، «این را که همه می‌دانند»!

«بیشعوری» خاویر کرمنت، «عقاید یک دلقک» هاینریش بل، «مزرعه حیوانات» جورج اورول، «کیمیاگر» پائولو کوئیلو ازجمله کتاب‌هایی‌اند که همه ما حداقل یک بار اسم آن را شنیده‌ایم و به مطالعه آن توصیه شده‌ایم. البته که تبلیغ کتاب در همین حد هم خوب است اما تجربه نشان داده که تبلیغ این آثار، تاثیر کمتری نسبت به کتاب‌های ارزشمند و مغفول‌مانده در بازار کتاب دارند و شاید اگر این انرژی و وقت برای تبلیغ کتاب‌های کمتر دیده‌شده اختصاص می‌یافت، به کتاب و کتابخوانی بیشتر کمک.
 
ازطرفی تبلیغ آثار شناخته‌شده و پرفروش در جهان توسط هنرمندان پرمخاطب این احتمال را قوت می‌بخشد که سلبریتی‌ها، تاثیرپذیرند تا تاثیرگذار! یعنی هنرمندان هم مانند سایر مخاطبان کتاب، برخی آثار را به صرف پرفروش بودن، مطالعه کرده‌اند؛ در‌حالی‌که می‌توانند با توجه به خیل مخاطبان خود، منشاء اثر باشند و در ایجاد ذائقه و نگاه در جامعه موثر نشان دهند.
   
معرفی کتاب بدون هیچ توضیحی
در بررسی پست‌های اینستاگرامی بازیگران نامبرده، پست‌های کتابی ایشان در دو قالب قابل دسته‌بندی است؛ برخی عکس بخشی از متن کتاب‌ را منتشر کرده‌اند که شاید در درجه اول نشان دهد کتاب مورد اشاره را خوانده‌اند و از آن بخش خاص، تاثیر پذیرفته‌اند. اما برخی هم فقط به انتشار عکس جلد کتاب بسنده کرده‌اند و توضیحی درباره کتاب ننوشته‌اند؛ حتی یک کلمه.

درست است که حتی انتشار یک عکس از کتاب، بدون هیچ توضیحاتی از سوی سلبریتی‌ها می‌تواند بار تبلیغاتی داشته باشد اما نوع معرفی کتاب هم شرط است و می‌تواند موید نکاتی باشد. حداقل این است که نام نویسنده، مترجم، ناشر و موضوع کتاب هم به معرفی کتاب اضافه شود یا دست‌کم باید حس و حالی که از خواند کتاب مورد نظر ایجاد شده، با مخاطبان و هواداران به اشتراک گذاشته شود.
 
فعالیت در شبکه‌های مجازی و رسانه‌های اجتماعی، امری ایجابی و تحمیلی نیست اما قبول کنیم که اگر سلبریتی‌ها که معمولا به هر رویدادی واکنش‌ نشان می‌دهند و درباره هر موضوعی؛ حتی موضوعات تخصصی اظهارنظر  می‌کنند، کمی بیشتر اوقات خود را به کتاب (خواندن!) و معرفی آن اختصاص می‌دادند؛ حال و روز بازار نشر و البته کتابخوانی بهتر از چیزی بود که هست!