خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) هزاره جدید را عصر اطلاعات نام نهاده‌اند، عصری که در آن شاهد ظهور فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی هستیم. گذر جهان از جامعه صنعتی به سوی جامعه اطلاعاتی سبب شده که شکل و سطح سواد و اطلاعات از حالت قبلی خود تغییر کند.
روزگاری مفهوم سواد به‌معنای توانایی خواندن و نوشتن محسوب می‌شد، اما امروزه مفهوم سواد تغییر کرده و در جامعه صنعتی قرن 21 برخورداری از این سطح سواد جوابگوی نیازهای بشر برای ایجاد زندگی بهتر نیست. سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی لازمه زندگی در جامعه امروز است.
روزگاری مفهوم سواد به‌معنای توانایی خواندن و نوشتن محسوب می‌شد، اما امروزه مفهوم سواد تغییر کرده و در جامعه صنعتی قرن 21 برخورداری از این سطح سواد جوابگوی نیازهای بشر برای ایجاد زندگی بهتر نیست. سواد رسانه‌ای و اطلاعاتی لازمه زندگی در جامعه امروز است.
اما آنچه مسلم است رسانه‌های امروز با ورود خود زندگی انسان‌ها را هم متفاوت کرده‌اند. زمانی بود رادیو و تلویزیون تنها رسانه‌های مردمی بود، اما این‌روزها با رسانه‌های جدید مانند ایستاگرام و تلگرام نحوه اطلاع‌رسانی هم تغییر کرده است. دیگر مردم اخبار را از این اپلیکیش‌ها دنبال می‌کنند حال می‌خواهد واقعی باشد یا جعلی (fake news). در واژه‌نامه کمبریج اخبار جعلی به کژروایت‌هایی اطلاق شده که به‌نظر می‌رسد واقعیت دارند و برای اثرگذاری بر دیدگاه‌های سیاسی در افکار عمومی در قالبی جدی یا طنز از طریق اینترنت یا دیگر رسانه‌ها منتشر می‌شوند.
در روزهای اخیر با شیوع کروناویروس در کشور، اخبار آن هم افزایش یافته است. اخباری که بیشتر از طریق شبکه‌های اجتماعی دست به دست می‌شود تا رسانه‌های تصویری، صوتی و سایبری کشور. انتشار این اخبار بحران روحی را در کشور چندین برایر کرده است. اما برای شناسایی اخبار جعلی از واقعی چه مهارت‌هایی لازم است؟ آیا کتاب‌های علمی می‌تواند جایگزینی برای این رسانه‌ها باشد؟
در بحث سواد رسانه‌ای سرمایه‌گذاری کمی کرده‌ایم
امیرعبدالرضا سپنجی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در گفت‌وگو با خبرگزاری ایبنا با اشاره به عواملی که باعث گسترش اخبار جعلی در فضای مجازی شده است، گفت: به این موضوع از دو بخش می‌توان نگاه کرد؛ بخش اول اخبار ویروس کرونا و بخش دیگر سواد رسانه‌ای است. ما در بحث سواد رسانه‌ای سرمایه‌گذاری کمی کرده‌ایم و نهادهای مسئول، رسانه‌ها و آموزش و پرورش در این عرصه کوتاهی جدی داشتند. رسانه‌ای مانند صدا و سیما که به عنوان رسانه صوتی و تصویری نظام شناخته می‌شود ـ نمی‌گویم در این عرصه کاری نکرده‌اند ـ اما تقریبا دیر کار انجام داده‌اند. یک دفتر سواد رسانه در معاونت صدا و رادیو گفت‌وگو سرمایه‌گذاری‌هایی کرده، اما این‌ها کمی دیر اتفاق افتاده است.
این پژوهشگر ادامه داد: آموزش و پرورش هم به تازگی در مقطع دهم دبیرستان به فکر آموزش سواد رسانه‌ای افتاده که بسیار دیر شده و اگر فرزندان ما سواد رسانه‌ای را نداشته باشند با همان تلویزیون هم به مشکل برمی‌‌خورند. متاسفانه تکنیک‌های سواد رسانه‌ای، فنون و آموزه‌های آن را در جامعه ترویج نداده‌ایم و وقتی به یک بحران اجتماعی و خبر مثبت و یا منفی برمی‌خوریم، نمی‌دانیم که چگونه تحقیق کنیم که درستی و یا نادرستی آن را مشخص کنیم. در حالیکه مهم است وقتی با خبری مواجه می‌شویم با منبع معتبری آن را چک کنیم. باید بدانیم به هر کانالی، هر شبکه‌ای و هر فضای سایبری در تلفن همراه نمی‌توان اعتماد کرد.
او ادامه داد: نکته دوم درباره اپیدمی ویروسی کرونا است که باید آن را جدی گرفت. باید دقت ویژه شود جامعه بهداشت فردی را رعایت کند. بی‌شک باید فضا را آرام و اطلاع‌رسانی درست را در اختیار مردم قرار دهیم. آموزش و سواد رسانه باید از منابع معتبر مانند وزارت بهداشت صورت گیرد. برخی رسانه‌های رسمی کوتاهی‌هایی در وقایع مختلف ناگوار کردند یا سکوت کردند و یا دیر اطلاع‌رسانی کرده‌اند که این موارد باعث عدم اعتمادسازی‌هایی شده است. باید به نحوی آموزش دهیم که در اطلاعات سایبری به رسانه‌های معتبر مراجعه کنیم؛ رسانه‌های خارج‌نشین مانند «ایران‌اینترنشنال» به شدت به طبل منفی می‌کوبند و از واقعیت‌های موجود تلخ‌تر نشان می‌دهند.
کتاب مرجع درباره سواد رسانه‌ای مشکلات را حل نمی‌کند
عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در پاسخ به این پرسش که کتاب مرجع تا چه اندازه در سواد رسانه‌ای مفید است؟ گفت: نزدیک سه دهه است که کتاب مرجع در جهان دیگر مطرح نیست. این آموزه‌ها را باید در فضای تعلیم و تربیت و فضای گفتمان اجتماعی بیاموزیم. آموزش و پرورش بسیاری از کشورها مانند آمریکا، انگلستان و آلمان حتی ریاضی را هم دیگر متمرکز آموزش نمی‌دهند. دیدگاهی که کتاب مرجع دارد دیگر در دنیا رنگ باخته و من هم آن را توصیه نمی‌کنم. این آموزه‌ها باید با کارگاه‌های آموزشی در جامعه گسترش پیدا کند. اینکه یک کتاب مرجع باشد دیگر در علوم انسانی مرسوم نیست. آموزه‌ها را باید دسته‌بندی کرد و آموزش داد و بیشتر نهادهایی مانند آموزش و پرورش و آموزش عالی باید به جمع‌بندی برسد چه چیرهایی مورد نیاز مخاطب فراگیر است، آموزش دهد.
منبع مالی نداریم تا کتابی خوب عرضه کنیم
سپنجی درباره اینکه ایران از لحاظ سواد رسانه‌ای چه تفاوت‌هایی با کشورهایی اروپایی و غربی دارد، گفت: طبعا ما فاصله‌ای با کشورهای پیشرفته‌تر داریم. در کشورهای آلمان و فرانسه دغدغه‌ای برای فرزندانشان دارند که گرفتار محتوای غیر اخلاقی نشوند و سواد رسانه‌ای درستی داشته باشند. به دلیل شرایط نابهنجار کشور، آثار را ترجمه نمی‌کنیم و نویسنده‌ای که می‌خواهد کاری انجام دهد باید از لحاظ مالی تامین شود. منبع مالی درستی نداریم تا کتاب منقح و قابل ارائه به فضای علمی کشور عرضه کنیم و مسائل اقتصادی تحقیقات را از لحاظ رشد علمی دچار مشکل کرده است.
اما برای گریز از بحران اخبار در فضای مجازی باید چه کنیم؟
این استاد دانشگاه در این باره می‌گوید: فضای سایبری اینترنت و فضای مجازی را فارغ از مبحث کلان فناوری و تکنولوژی نمی‌دانم. این تکنولوژی‌ها آمده‌اند که مشکلات را کمتر کنند. طبعا باید از فناوری‌ها استفاده کرد، اما نکته مهم این است کاربردهایش را بشناسیم و ممکن است در کنار این کاربردها مضراتی هم به وجود بیاید. در فناوری آسیب‌هایی وجود دارد اما باید کاربردهای دقیق را بشناسیم و با شناخت دقیق کاربردها و سواد رسانه‌ای آن‌ها را به حداقل ممکن برسانیم. کامل‌ترین رسانه کتاب است ولی بحث روزآمد بودن آن هم مطرح است باید کتاب‌هایی مانند کتاب صوتی و پادکست وارد این عرصه شوند.
نظر شما