مارتین که به زبان فارسی تسلط کامل دارد، استاد تاریخ خاورمیانه در دانشگاه لندن است و تاکنون کتب و مقالات زیادی راجع به ایران عصر قاجار، به‌ویژه نهضت مشروطیت به رشته تحریر درآورده است. مؤلف برای اینکه اثری جامع و دقیق پدید آورد، در سال ۲۰۰۲ میلادی به شهرهای بوشهر، شیراز و اصفهان سفر کرد و ضمن بهره‌جویی از کتب، جراید و اسناد موجود در کتابخانه‌های آن شهرها با مورخان و پژوهشگران محلی نیز به تبادل نظر پرداخت.
جامعه ایران در عصر قاجار، ساخته ارزش‌های اسلام بود؛ هرچند ممکن است به چنین چیزی تصریح نشده باشد. این ارزش‌ها نه‌تنها در شریعت که در آداب و رسوم مملکت هم مادام که بیانگر ارزش‌های اسلامی باشد، جاری بود. دولت و ملت در مذاکره و چانه‌زنی با هم پیوسته نظامی از ارزش‌های اسلامی را که برای هر دو طرف قابل فهم بود، مدنظر داشتند. این نظام ارزش‌ها تلویحاً هم در آداب و رسوم وجود داشت و هم در عرف، اما این گفته بدین معنا نیست که عرف همه‌اش لزوماً منشأ اسلامی داشته است. با این همه آنچه اسلامی نبود هم از روی تسامح و حکم قرآن که هرچه قرآن روا می‌دارد، خداوند هم روا می‌دارد و منع نمی‌کند، وارد نظام اسلامی می‌شد و مجاز تلقی می‌شد.
نویسنده در این کتاب به بررسی دوره شصت‌ساله بین جلوس محمدشاه (۱۲۵۰) و مرگ ناصرالدین شاه (۱۳۱۳) پرداخته است. از آنجا که موضوع نقش جامعه در پیکار با دولت در یک دوره شصت‌ساله موضوعی بسیار گسترده و دامنه‌دار است، بنابراین نگارنده توجه خود را به جنوب کشور معطوف کرده و بدین منظور سه شهر بوشهر، شیراز و اصفهان را برگزیده است و اطلاعاتی از آنها در این دوره بیان می‌کند. مناطق روستایی در فعالیت‌های سیاسی که در این دوره بحث می‌شود، کمتر درگیرند. هر یک از این سه شهر سیاست و خصوصیاتی دارند که با آن یکی متفاوت است و در هر شهر می‌توان استمرار و تغییر را مشاهده کرد.
مارتین تلاش می‌کند به دو پرسش اساسی در این کتاب پاسخ دهد: چگونه کشوری به وسعت ایران توانسته استقلال خود را حفظ کند و در خلال صدها سال ـ در قرن سیزدهم و قبل از آن ـ خود را از تسلط بیگانه برکنار دارد؟ و مسئله منشأ انقلاب مشروطه ایران در سال ۱۲۸۵.
نگارنده در پیشگفتار برای خوانندگان فارسی‌زبان به این نکته اشاره می‌کند که این اثر با آرایی تازه راجع به دولت و جامعه ایران در دوره قاجار و به‌خصوص پژوهشی گسترده درباره گروه‌های اجتماعی فروتر از اعیان در خلال سال‌های ۱۲۵۰ تا ۱۳۱۳ است. در این اثر مارتین نشان می‌دهد که این گروه‌ها اگرچه فاقد قدرت بودند، اما برای دستیابی به اهداف خود از شیوه‌هایی جهت مذاکره و چانه‌زنی با دولت بهره می‌جستند. درگیری تمامی اقشار در جامعه شهری و چگونگی سازماندهی مبارزات مردم علیه مقامات دولتی از دیگر مسائلی است که در این کتاب به آنها پرداخته می‌شود.
كتاب در فصل نخست به زمينه دين، جامعه، سياست و تجارت در عناوين زمينه اسلامی، قدرت و جامعه، شهرهای و جامعه بازار و زمينه سياسی و اقتصادی می‌پردازد و سپس با بررسی دوره شصت‌ساله بين جلوس محمدشاه قاجار تا مرگ ناصرالدين شاه، موضوع نقش جامعه در پيكار با دولت و گزينش اين مهم را در سه شهر برگزيده بوشهر و جزيره خارك در رابطه با مردم، دولت و انگليسی‌ها و شيراز باعنوان اعتراض شهری و موازنه قدرت در ايالت فارس و شهر اصفهان در رابطه با اعتراضِ مردمي، كنترلِ اجتماعی و ظهور مشاركت دارد.
سپس چهار فصل موضوعی با عناوين تظاهرات عمومی زنان در ايران قرن سيزدهم و لوطی‌ها به عنوانِ تنگدستان لجام‌گسيخته شهری و سربازانِ سركش، برده‌داری و برده‌های سياه‌پوست در ايران مورد بررسی قرار گرفته و در پايان به ماجرای دلدادگی بشيرخان، كاكاسياه ملك‌التجار بوشهری كه در آن اعتبارِ امپراتوری بريتانيا خدشه‌دار شده و آرامش در كشور بر هم خورده و حتی ميان علمای سرشناس شيعه نيز اختلاف نظر وجود دارد، می‌پردازد.
در بوشهر به نقش مردم در مركزگرايی و گرايش به حذف قدرت‌هاي محلي و مداخله انگليسی‌ها در مذاكرات محلی اشاره می‌شود و در شيراز، نقش عوام در تعامل و ارتباطِ شهر و دولت و ايلات و همچنين تأثير اقتصاد بين‌الملل و فناوری جديد كه موجب به وجود آمدن سازمان‌های نوظهور شد مورد بررسی قرار گرفته و سرانجام در اصفهان موضوع تسلط بوشهر از منظر حكومت و رقابت سياسی بحث می‌شود. پایان‌بخش کتاب نیز نتیجه‌گیری، یادداشت‌ها، کتاب‌نامه و نمایه است.
چاپ دوم «عهد قاجار: مذاکره، اعتراض و دولت در ایران قرن سیزدهم» در 295 صفحه، شمارگان یک‌هزار نسخه و قیمت 32 هزار تومان از سوی نشر ماهی منتشر شده است.
نظر شما