به اعتقاد نویسندگان این کتاب، کانونی‌ترین مسئله در میدان امروز حوزه علمیه قم آن است که تحولات هستی‌شناختی، معرفت‌شناسانه و گفتمانی به وجودآمده در فضای حوزه، هنگام مواجهه با متون رسانه‌ای و هنری چه بروزات معنایی‌ای از خود به جا می‌گذارد؟ بر این پایه شاید بهترین نقطه برای آغاز سخن درباره این کتاب، مروری کوتاه پیرامون سرچشمه‌ها و عوامل شکل‌گیری موضوع و مسئله نزد محققان باشد.
چرا محققان این اثر به دنبال چنین موضوع خاص و نادری رفته‌اند؟ نویسندگان در پیشگفتار کتاب در پاسخ به این سوال چنین گفته‌اند: یقیناً پیش از هر چیز، این صبغه خانوادگی و مذهبی و اعتبار و احترام نهاد مرجعیت و روحانیت در محیط تربیتی نویسندگان این اثر بوده است که مسئله دین و روحانیت را در شمار علایق و دغدغه‌های آنها قرار داده است. این دغدغه و تعلق خاطر شخصی نسبت به امور دین و روحانیت، وقتی برای محققان جدی‌تر شد که پا به عرصه مطالعات رسانه‌ای و علوم ارتباطی و اجتماعی گذاشتند. یقینا این مسیر جدید، التفات بیشتری نسبت به نقش و جایگاه روحانیت به عنوان یک جریان سابقه‌دار و گروه اجتماعی مرجع در جامعه ایران به ارمغان آورده و منظر ژرف‌تری از شرایط فرهنگی، اجتماعی و سیاسی روحانیت درجامعه امروز ایران، پیش روی محققان این اثر قرار داد.
رخداد بسیار مؤثری که در همین مقطع تاریخی رقم خورده بود و به طور همزمان هستی اجتماعی روحانیت را وارد مرحله جدید و کاملا متمایزی ساخت، انقلاب اسلامی 1357 و تحولات اجتماعی و فرهنگی حاصل از آن بود. وقوع انقلاب اسلامی و مؤلفه‌های گفتمانی و نظام اندیشگانی ملازم آن ـ به عنوان یک گسل شگرف معرفت‌شناختی ـ موجب شد، نهاد دین و در رأس آن سازمان‌ها و تشکیلات مذهبی به‌ویژه حوزه و روحانیت، در قامت یکی از جریانات فعال و مؤثر فکری در عرصه تحلیل و ارزیابی مسائل فرهنگی و قالب‌های رسانه‌ای و هنری وارد شوند. در واقع، مهمترین مسئله‌ای که طراحی و اجرای چنین پژوهشی را ضروری می‌سازد، همین جایگاه ـ معرفت‌شناختی و گفتمانی ـ دین در انقلاب اسلامی و شأن مفروض حوزه و روحانیت در حیطه مسائل فرهنگی و اجتماعی روز جامعه در دوران پس انقلاب است.
بر این اساس، کانونی‌ترین مسئله در زمینه و میدان امروز حوزه و روحانیت قم، آن است که تکثرات و تنوعات معرفتی و گفتمانی بهوجود آمده در مشرب‌ها و جریانات فکری روحانیت و حوزه علمیه قم، هنگام مواجهه با متون فرهنگی و رسانه‌ای روز جامعه چه بروزات تحلیلی‌ای از خود به جا گذاشته و مواجهه معنایی طیف‌های گوناگون روحانیت با متون فرهنگی و رسانه‌ای به‌واسطه کدام علل و عوامل تحلیلی سامان می‌یابد؟ اما در میان تمامی رهیافت‌های نظری و روش‌شناختی مطرح در علوم ارتباطات و مطالعات رسانه‌ای، رهیافت مخاطب‌پژوهی ـ و مفروضات محوری آن یعنی مفاهیم مخاطب فعال و معناسازی مخاطب ـ بیشترین سنخیت و تطابق را با مسئله این پژوهش و جایگاه هویتی روحانیت در جامعه ایران دارد. زیرا همان طور که «استوارت هوور» گفته است، «معناسازی دینی یکی از مولفه‌های اساسی درک معناسازی در عصر رسانه‌هاست.»
اما از آنجایی که شناسایی دلایل و ریشه‌های معرفت‌شناختی خوانش روحانیون از فیلم‌های اجتماعی یکی از مسائل کلیدی این پژوهش است، بنابراین ساختار این کتاب ماهیتی بین‌رشته‌ای و دووجهی پیدا کرده است؛ لذا پیش از ورود به میدان عملی و اجرایی پژوهش، می‌بایست شناختی روشن و جامع از سویه‌های تاریخی، علمی و گفتمانی روحانیت قم فراهم آید. برای تحقیق این منظور، لازم است مباحث نظری پژوهش را در دو عرصه جداگانه، یعنی دو حوزه «تفسیر متن» و «روحانیت»، مطالعه کرد. از این رو، در ساختار و فصل‌بندی کتاب، دو حوزه نظری فوق در قالب دو فصل مجزا بررسی و پی گرفته شده است.
به این ترتیب، ابتدا در فصل نخست سنت نظری تفسیر متن و مطالعات دریافت، از زوایای گوناگون فلسفی، ادبی، ارتباطی و سینمایی مورد واکاوی قرار گرفته و سپس در فصل دوم، سیر تطورات تاریخی، علمی و گفتمانی حوزه و روحانیت قم مورد کنکاش و بررسی همه‌جانبه قرار می‌گیرد. در فصل سوم نیز، پیش زمینه‌ها، الزامات و اقتضائات روش‌شناختی پژوهش در این زمینه مطالعاتی به دقت تشریح شده است. در ادامه، یافته‌های حاصل از مصاحبه‌های تحقیق با روحانیون، به صورت طبقه‌بندی شده و کدگذاری شده، ذیل فصل چهارم تشریح گردیده و سرانجام در فصل پنجم، ارائه جمع‌بندی، تفسیر و نتیجه‌گیری پیرامون یافته‌های به دست آمده در دستور کار قرار گرفته است.
در چارچوب این پارادایم، فهم دقیق آراء و ادراکات روحانیت پیرامون قالب‌های هنری و رسانه‌ای و مضامین فرهنگی و اجتماعی، متضمن مواجهه روحانیون با نمونه‌های ممتاز و برجسته‌ای از متون فرهنگی و اجتماعی روز جامعه است. در واقع، تنها در این صورت است که می‌توان از خلال استخراج و کشف معانی‌ای که روحانیون از متون رسانه‌ای خلق کرده‌اند، اشتراکات و تفاوت‌های جهان معرفتی جریانات مختلف فکری روحانیت را در مواجهه با مسائل اجتماعی روز جامعه ایران، به طور عمیق و روشمند توصیف و تحلیل کرد.
شاید در نگاه اول موضوع خاصی که نویسندگان به سراغ آن رفته‌اند، باعث شود پژوهش آنها غیرکاربردی و کم‌اثر به نظر بیاید اما باید توجه داشت که ارتباط پیچیده و وثیقی که میان روحانیت و اجتماع در بازه زمانی پس از انقلاب برقرار شده است، نیازمند واکاوی از ابعاد مختلف است. این اثر را می‌توان یک قطعه در پازل مطالعات ارتباط روحانیت و اجتماع در بازه زمانی مورد بحث در نظر گرفت.
انتشارات پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات، کتاب «جستاری در مواجهات معنایی روحانیت و سینمای اجتماعی ایران» نوشته مهدی منتظرقائم و محمدجعفر اسفندیاری را در 284 صفحه با تیراژ 1000 نسخه و قیمت 22 هزار تومان منتشر کرده است.
نظر شما