محدوده سرزمینی حکومت آل فریغون ولایت جوزجان و از مهم‌ترین شهرهای آن فاریاب، طالقان، انبار و میمنه (یهودیه) بود. همه این شهرها تا دوره انوشیروان جزء ولایت تخارستان محسوب می‌شدند که به ترتیب تحت حکومت هخامنشی و سلوکی، دولت یونانی ـ باختری، اشکانی‌ها و کوشانی‌ها، ساسانیان و هپتالی‌ها (هیاطله) اداره می‌شد، تا این که انوشیروان ساسانی بعد از صلح با بیزانس (روم شرقی)، برای نیل به هدف خود که همانا سرکوب دست‌اندازی‌های هیاطله به مرزهای شرقی ایران بود، اتحادی با خاقان ترک‌ها (تیره‌ای از قبایل هون) علیه هیاطله برقرار کرد که نتیجه آن کشته شدن پادشاه هیاطله و تقسیم قلمرو او و تعیین جیحون به عنوان سرحد شمالی ایران بود. بدین ترتیب باختر و تخارستان (در مشرق باختر) به قلمرو ایران منضم شدند و جوزجان جزء ایالت خراسان قرار گرفت.
از این زمان به بعد این منطقه شاهد رویدادها و حوادث جدیدی بود که تا حد زیادی متأثر از وقایع مربوط به تاریخ ایران است. با ضعف دولت ساسانی و به دنبال ورود اسلام به این منطقه، حکام محلی حاضر در این نواحی سرسپردگی خود را به حکومت ساسانیان کنار گذاشتند و خود به عنوان قدرت محلی، زمام امور را به دست گرفتند و تا زمان حکومت سامانی سیطره خود را بر ولایت جوزجان به شکل موروثی حفظ کردند. در دوره سامانی، حکام آن به نام «آل فریغون» یا «فریغونیان» ظاهر شدند.
فریغونیان و سرزمین تحت سیطره‌شان، جوزجان، همواره در طول تاریخ واحد سیاسی مستقلی به شمار نمی‌رفتند و متأثر از فضای سیاسی، فرهنگی و اجتماعی ولایت خراسان بودند. حتی شهرت فرهنگی امرای این خاندان در درجه اول نشأت گرفته از اصالت فرهنگی و تا حدی متأثر از موقعیت جغرافیایی آنان است که به دلیل واقع‌شدن در ولایت خراسان و قرار داشتن در مسیر جاده ابریشم و برخورداری از موقعیت تجاری و بازرگانی حاصل از آن، بستر مناسبی برای رشد و تعالی فرهنگی خود در منطقه داشتند. از جانب دیگر، تأثیرپذیری این خاندان از ولی‌نعمتان سامانی‌شان موجب شد که اهالی سرزمین جوزجان نیز به تبعیت از امرای خود به لحاظ فرهنگی در این تأثیرپذیری سهیم باشند.
گرچه این سلسله محلی از نظر تاریخی و علمی اهمیت بسیاری دارد و خاندانی ادب‌پرور و بافرهنگ به شمار می‌آید، هنوز ناشناخته مانده است و کمتر کسی با آن آشنایی دارد. از عوامل مؤثر در ناشناخته ماندن آل فریغون، عدم شکل‌گیری تاریخ‌نگاری سیاسی و فقدان منابع تاریخی مستقل مربوط به این خاندان در قرون سوم و چهام هجری است. بی‌توجهی ایرانیان به علم انساب (برخلاف اعراب) و نیز نوپابودن حکومت‌های مستقل و نیمه‌مستقل معاصر با این حکومت سبب شده است که هیچ اثر مکتوب تاریخی مستقلی در خصوص اوضاع و احوال سیاسی و اجتماعی این خاندان تألیف نشود، در نتیجه تاریخ آن، همچون بسیاری از سلسله‌های محلی کوچک، با ابهامات زیادی همراه است.
بعد از تحقیقات مینورسکی، کتاب «جغرافیای سیاسی و فرهنگی آل فریغون» اولین پژوهشی است که پیرامون خاندان آل فریغون صورت گرفته و تفاوت آن در این است که علاوه بر بررسی مفصل تاریخ سیاسی و شرح امرای این خاندان و بیان تعاملات و روابط ایشان با حکومت‌های همجوار، به جنبه‌های فرهنگی، اجتماعی و نظام دیوانی این خاندان نیز توجه کرده است. لذا در بررسی ساختارهای اجتماعی و نظامات دیوانی، تا جایی که امکان داشته است، بیشتر از کتاب‌های جغرافیایی و مطالعات پژوهشگران غربی و در بررسی اوضاع فرهنگی نیز بیشتر از کتاب‌های رجال و نسب‌شناسی استفاده شده، هر چند در این کتاب‌ها نیز اطلاعات درباره اشخاص اندک است.
این تحقیق دارای دو بخش است. بخش اول با عنوان «جغرافیای سیاسی آل فریغون» شامل سه فصل می‌شود: در فصل اول سعی شده تاریخ ولایت جوزجان، به‌عنوان مرکز حکومت آل فریغون، در دو دوره قبل از اسلام (شامل سلسله‌های پادشاهی هخامنشیان، سلوکیان، اشکانیان و ساسانیان) و نیز دوره بعد از اسلام (شامل خلفای راشدین، امویان، عباسیان و طاهریان تا روی کارآمدن سامانیان که معاصر با دوران فرمانروایی امرای فریغون بودند)، به اختصار بیان شود.
در فصل دوم، موقعیت جغرافیایی سرزمین جوزجان و شهرهای تابع آن به‌عنوان قلمرو سیاسی حکومت خاندان آل فریغون بررسی و سعی شده است تصویری کلی از محدوده حکمرانی این خاندان ارائه گردد. به همین منظور تا جایی که امکان داشته، نام‌های مختلف شهرها و فواصل میان برخی از آنها به کمک اطلاعات موجود در منابع بیان شده و برخی از این نقاط، با موقعیت کنونی‌شان تطبیق داده شده است. همچنین نقشه‌ای از کتاب «حدود العالم من المشرق إلی المغرب» آمده است که به‌خوبی موقع مکانی جوزجان و شهرهای تابع آن را نشان می‌دهد.
فصل سوم به معرفی و شناخت حکام و امرای آل فریغون، که نمونه یک حکومت محلی در ایران هستند، اختصاص داده شده است. از آنجا که هر یک حکومت محلی همواره نوعی تابعیت سیاسی و سرسپردگی به حکومت‌های مرکزی معاصر خود دارد و به نحوی برای بقا و تداوم فرمانروایی‌‌اش، تعاملات و مراوداتی با آنها برقرار می‌کند، بعد از واژه‌شناسی نام فریغون و رفع پاره‌ای ابهامات درباره آن، از لابلای حوادث سیاسی مربوط به حکومت‌های صفاریان، سامانیان و اوایل غزنوی، تاریخ سیاسی خاندان آل فریغون از زمان شکل‌گیری تا انقراض آن به دست محمود غزنوی بررسی شده و تا جایی که امکان داشته است با کمک منابع تاریخی مربوط به این حکومت‌ها، که اطلاعاتی اندک اما مفید از حضور امرای فریغونی ارائه می‌دهد، حقایق سیاسی این خاندان مطالعه شده است. علاوه بر این، در این فصل سعی شده است، همانند فصول پیشین، با کمک منابع جغرافیایی و متون کهن تاریخی مربوط به دوره سامانیان، نظام دیوانی و اداری جوزجان از جنبه‌های مختلف همچون وزارت، قضاوت، کتابت و خراج شناسایی شود. از آنجا که خاندان آل فریغون فاقد استقلال سیاسی و به تحوی زیر مجموعه نظام سیاسی سامانیان بودند، نظام دیوانی و اداری این خاندان تفاوت چندانی با دستگاه سامانیان نداشته است.
بخش دوم با عنوان شامل دو فصل است: در فصل اول ابتدا اهمیت فرهنگی خاندان آل فریغون که همواره در منابع به دانش‌دوستی، ادب‌پروری و عدالت‌محوری اشتهار داشتند، بیان گردیده و جایگاه علمی و ادبی ولایت جوزجان مشخص شده است. در ادامه شرح زندگانی و فعالیت‌های علمی و ادبی علما، محدثین و ادیبان منسوب به ولایت جوزجان آمده و از لابلای متون مربوط به رجال و نسب‌شناسی، اهمیت آنها که به نحوی بیان‌کننده تاریخ علمی و فرهنگی این ولایت هستند، شناسانده شده است. در پایان هم کتب علمی و ادبی تألیف‌شده در روزگار امرای فریغونی معرفی شده است که نویسند‌گانشان به گفته خود، تحت حمایت و توجه فریغونیان بوده و یا مورد لطف و اکرام ایشان قرار می‌گرفته‌اند.
در فصل بعدی با کمک منابع جغرافیایی و متون کهن تاریخی مربوط به دوره سامانیان، نکاتی درباره ترکیب اجتماعی، ادیان و فرق مذهبی (همچون ادیان یهودی، بودایی و فرق اسلامی اسماعیلیه و کرامیه و نیز عرفان و تصوف) امور اقتصادی و معیشتی همچون کشاورزی، دامداری و تجارت، مظاهر فرهنگی و هنری همچون ابنیه تاریخی، معماری، لباس، خط و زبان، سکه، صنایع دستی و سنت دینی وقف گفته شده است.
در پایان کتاب نتایج حاصل از این تحقیق آمده که دربردارنده اهیمت خاندان آل فریغون و محدوده سرزمینی ولایت جوزجان به‌عنوان قلمرو پادشاهی آنهاست. علاوه بر این نقشه‌هایی از محدوده سرزمینی ولایت جوزجان در دوره سامانی و اوایل غزنوی و نیز تصاویری از آثار علمی و فرهنگی این ولایت، در لابلای متن کتاب گنجانده شده که قابل توجه است. همچنین در ذیل پیوست، نامه بدیع‌الزمان همدانی به ابونصر احمد فریغونی آمده است.
انتشارات امید صبا کتاب «جغرافیای سیاسی و فرهنگی آل فریغون» نوشته لیلا شاه‌حسینی را در 228 صفحه، با قیمت 22 هزار تومان در سال 1398 منتشر کرده است.
نظر شما