«دانیال نبی در اسلام و یهود»، نخستین اثر مستقل به زبان فارسی در حوزه ادیان تطبیقی است که بر پایه کهن‌ترین و معتبرترین منابع غربی، شرقی، یهودی و اسلامی به واکاوی جایگاه دانیال نبی از منظر دو دین بزرگ ابراهیمی یعنی اسلام و یهودیت و همچنین به فراز و نشیب مراحل زندگانی این پیامبر می‌پردازد.
این کتاب به کوشش محمد منابی تألیف شده است و آنچه در ادامه می‌آید گفت‌وگو با این پژوهشگر است.
درباره موضوع کتابتان بگویید. اینکه چرا یک موضوع تطبیقی و بین ادیانی را برای کار خود انتخاب کردید؟
پژوهش من در زمینه ادیان تطبیقی و به عبارت دیگر دین‌پژوهی تطبیقی است. حوزه ادیان تطبیقی حوزه‌ای جدید و نوآور است؛ یعنی سرآغاز دین‌پژوهی تطبیقی را در ربع سوم قرن نوزدهم و سر رشته آن را در آثار زبان‌شناس آلمانی ف. ماکس مولر (۱۹۰۰-۱۸۲۳) قرار می‌دهند و تا امروز هم ادامه دارد و بسیاری از پژوهندگان عرصه دین‌پژوهی تحقیقات گسترده‌ای را در این باره انجام داده‌اند که به صورت مقاله و یا کتاب منتشر شده است و این تحقیقات توانسته این عرصه را تا حد زیادی غنی کنند. در ایران از نیم قرن پیش این دانش پا در محافل دانشگاه‌ها گذاشت و تعدادی کتاب در این عرصه خصوصا درباره ادیان نوشته شده که مباحث فلسفی یا مکتب‌های فکری در آن صحبت شده است. امروزه دستیابی به «علم دین یا دین‌شناسی» مبتنی بر مقایسه بی‌طرفانه و حقیقتا علمی همه رویدادها و پدیده‌های مهمترین ادیان بشری نیازمند زمان است. وظیفه دین‌پژوهی تطبیقی یا تاریخ ادیان مسئله‌ای است در زمینه فلسفه، فکر یا عقیده است و در این زمینه تنها داوری نمی‌شود بلکه می‌خواهد بگوید از منظر یک دین موضوعی به این شکل و از منظر دین دیگر موضوع به نحوه دیگر بیان شده است. در پایان این کتاب نتیجه‌گیری وجمع‌بندی هم آورده شده در حالیکه در بسیاری از کتاب‌های پیش از نتیجه‌گیری دیده نمی‌شد.
چرا پرداختن به زندگی دانیال نبی را برای پژوهش خود انتخاب کردید؟
هرچند که نام دانیال نبی در قرآن کریم یاد نشده ولی از نظر مسلمانان و نیز دریهودیت و مسیحیت جایگاه والایی دارد. در استان خوزستان در شهر شوش آرامگاهی منسوب به داینال نبی وجود دارد و سالانه نزدیک به هزار نفر از یهودیان ایران برای زیارت به شهر شوش سفر می‌کنند. علی‌رغم اینکه اختلاف‌های زیادی در این زمینه وجود دارد که آیا آرامگاه دانیال نبی در شوش است یا خیر و هنوز محققان یهودی برای اثبات این موضوع تردید دارند.
پژوهش‌های تطبیقی در کشور ما بسیار مهجور هستند و مشکلات زیادی بر سر راه تحقیقاتشان است. به عنوان کسی در این زمینه به تحقیق پرداختید چه مشکلاتی در کارتان وجود داشت؟
هم‌اکنون با توجه به اینکه اکثر محققان باید در زمینه تألیف و ترجمه به دنبال موضوعات تازه باشند ـ یعنی موضوعی که خدمتی به جامعه و مخاطب ارائه کند ـ اما متأسفانه به دنبال موضوعات تکراری می‌روند. کتاب‌های بسیاری داریم که دارای سوژه‌های تکراری هستند. برای مثال درباره حضرت موسی کتاب‌های بسیار زیادی نوشته شده است ولی زمانی که این موضوع را در پایان‌نامه‌ام مطرح کردم به عنوان یک موضوع جدید ارائه و تأیید شد.
اولین مانع در تحقیق بنده تازگی بودن موضوع بود. همان ابتدا از کم بودن منابع در این زمینه می‌رنجیدم. پژوهش من از دو منیع شرقی ـ غربی و منابع اسلامی ـ یهودی یاری جسته است. مانع دیگری، منابعی که با زبان مادری و نیز انگلیسی بودند و مجبور بودم آن‌ها را ترجمه کنم و موضوع تحقیقم را از طریق ترجمه بیان کنم. موضوعی که بسیار مسئله حساسی است اختلاف درباره شخصیت دانیال نبی است که محققان و مورخان در این باره اختلاف نظرهای بسیاری داشتند. برای مثال در تاریخ یعقوبی یک نظر وجود دارد و در یک کتاب دیگر دیدگاه متفاوتی وجود داشت.
در کتابتان اشاره کردید که در قرآن کریم نامی از دانیال نبی برده نشده و منابع کمی بوده است. برای منابعتان در کتاب‌های اسلامی بیشتر به چه کتاب‌هایی مراجعه کردید؟
در قرآن کریم نامی از دانیال نبی نیامده است. برخی پیامبران نام آن‌ها به طور صراحت بیان شده و بعضی دیگر به صورت اشاره‌وار مانند ذوالقرنین که تا امروز مفسران در این زمینه اختلاف نظر دارند؛ برای مثال ابن سینا در کتاب شفا می‌گوید ذوالقرنین اسکندر مقدونی است و علامه طباطبایی در تفسیر المیزان می‌گوید ذوالقرنین کوروش است. در مورد دانیال نبی ما آیاتی نداریم که به روشنی اشاره‌ای شده باشد جز یک آیه4 سوره بروج هست آنجا که می‌فرماید «قُتِلَ أَصْحابُ الْأُخْدُودِ» که مفسران آن را به دانیال نبی منسوب می‌کنند. برخى نیز این داستان را بر دانیال نبى و یارانش تطبیق كرده‌اند كه به سبب سجده نكردن بر بت به فرمان بُختُ نُصَّر در آتش افكنده شدند؛ اما آتش در آنان كارگر نیفتاد و رهایى یافتند. این گزارش كه تطبیق آن با حادثه اخدود مورد توجه و تأیید برخى پژوهشگران معاصر و نیز برخى خاورشناسان قرار گرفته از عهد عتیق گرفته شده است، با این تفاوت كه بر اساس روایت عهد عتیق كسانى كه به سبب سجده نكردن بر مجسمه طلایى در میدان شهر بابل و به فرمان نِبُوكَد نِصَّر (بُختُ نُصَّر) (605ـ562 ق.م) در «تنور» آتش افكنده شدند، سه تن از یاران دانیال بودند؛ نه خود وى كه از مقربان دربار بابل به شمار مى‌رفت و آتش بدون تأثیر در آنان، نگهبانانى را كه آن‌ها را در آتش انداختند، در كام خود فرو برد. به اعتقاد جواد على مورخ عراقی، هیچ گزارشى درباره اصحاب اخدود در تاریخ بابل، حتى در تاریخ یهود نیامده است، بنابراین، روایت فوق از اسرائیلیات و ظاهرا همان گزارش عهد عتیق درباره یاران دانیال علیه‌السلام است كه به وسیله یهود و در شكل تحریف شده در اختیار راویان مسلمان قرار گرفته است. همچنین در منابعی غربی مانند دایره‌المعارف یهودی جودائیکا، دایره المعارف نئوکاتولیک و دایره‌المعارف آکسفورد به طور یک صفحه یا نیم صفحه به دانیال نبی پرداخته بود.
در این کتاب به مباحث تاریخی مانند امپراتوری بابل، اسارت یهودیان و تقسیم‌بندی پیامبران در عهد عتیق پرداخته‌اید. منابع این مباحث چگونه بوده است و چه ضرورتی داشت این مباحث را همراه با زندگی دانیال نبی مطرح کنید.
در واقع، اسارت یهودیان نقطه عطف تاریخ یهودیان به شمار می‌رود. تاریخ حضور دانیال نبی ازاسارت یهودیان شروع می‌شود. البته اختلاف نظرهایی درباره زندگانی دانیال نبی در میان محققان وجود دارد، اینکه در چه سنی به اسارت رفته است. ولی می‌بینیم دانیال نبی در گروه افرادی قرار می‌گیرد که در دربار نبوکد نصر بزرگ می‌شود اما نکته حایز اهمیت اینکه چرا دانیال نبی در معدود افرادی قرار می‌گیرد که در دربار پادشاه معرفی می‌شود در حالیکه در آن زمان بابلیان چندین هزار نفر از یهودیان را به اسارت برده‌اند واکثر آن‌ها را به دربار راه ندادند ولی این احتمال وجود دارد که انتخاب دانیال نبی از سوی پادشاه برای دربار انتخابی از روی درایت بوده به این معنی که خانواده دانیال نبی از خانوده های مشخص و مهمی بودند. در بعد از آن می‌بینیم که دانیال نبی تعبیرکننده رویا پادشاه می‌شود.
از کدام یک از منابع استفاده بیشتری کرده‌اید؟
کتاب مقدس چه ترجمه یونانی آن و چه ترجمه فارسی کتاب مقدس از زبان عبری. فصل دوم کتاب که درباره دانیال نبی در یهودیت بود فصل پرمحتوایی است و 60 درصد کتاب را به خود اختصاص داده است. کتاب دانیال نبی در ترجمه یونانی موضوعاتی را دربردارد که در ترجمه عبری وجود ندارد. بنابراین از عهد قدیم دو نسخه مهم قدیمی در دسترس است. یکی به زبان اصلی، یعنی عبری، و دیگری به زبان یونانی. تفاوت این دو نسخه در این است که برخی از کتاب‌های نسخه یونانی در نسخه عبری وجود ندارد، افزون بر این، برخی از کتاب‌ها در نسخه یونانی مفصل‌ترند. ترجمه‌هایی که بعدها از عهد قدیم به زبان لاتینی صورت گرفت بر این نسخه‌ها متکی بودند. تا زمانی که قدیس هیرونوموس ترجمه سبعینی را کناز زد، این ترجمه عهد عتیق مورد پذیرش تقریبا تمامی کلیساها بود و مولفان عهد جدید نیز از آن استفاده می‌کردند. به استثنای ترجمه سریانی کتاب مقدس، پشیتّو، و وُولگات، تمامی برگردان‌های کهن کتاب مقدس از روی ترجمه سبعینی انجام پذیرفتند و بنابراین نسبت به نسخه عبری اضافاتی دارند.
ظاهرا ارتباطی که بین ابن سیرین (معبر) با مواردی که در زمینه تعبیر خواب دانیال نبی گفته شده است به چشم می‌خورد. دیدگاه شما در این باره چیست؟
محمد بن سیرین بصری یکی از مشاهیر اهل علم و ادب می‌باشد، پدر او برده انس بن مالک بود، ابن سیرین در تعبیر خواب در جامعه بسیار شهرت داشت و مردم برای تعبیر خواب‌های خود به او رجوع می‌کردند، و در این باب داستان‌هایی از او در کتاب‌ها نقل شده‌است. ابن سیرین در سال ۱۱۰ درگذشت، او با ابو الحسن بصری بسیار مخالفت می‌کرد و بین آن‌ها منافرت شدیدی بود، بطوری که گفته می‌شد یا ابو الحسن بصری معاشرت نما، یا با ابن سیرین هم‌نشین باش. پیشه او بزازی بود و از تابعین مشهور است. تابعین افرادی هستند که پیامبر اسلام را ندیده ولی با اصحاب او معاشرت داشته‌اند.
مجموعه‌ای از گفتاوردهای مربوط به ابن سیرین در ویکی‌گفتاورد موجود است. جمال‌الدین بدیع الزمان ابوالهول جیش بن ابراهیم تفلیسی (۶۲۹ ق) کتاب کامل‌التعبیر ابن سیرین را به فارسی نگاشته است.
كتابها و نسخه‌های خطى گوناگونى در فن خوابگزاری و با ترجمه به زبان‌های مختلف به نام ابن سیرین وجود دارد، ولى ملاحظات زیر نشان مى‌دهد كه وی هیچ نوشته‌ای در این زمینه یا زمینه‌های دیگر نداشته است و تنها روایتهای انگشت شماری از خوابگزاری‌های وی آن هم در منابع متأخّر آمده است.
شافعى، ابن سعد، ابن معین و خلیفه بن خیاط درباره خوابگزاری ابن سیرین سخنى ندارند. پس از اینان احمد بن حنبل روایتى آورده كه نشان مى‌دهد وی چندان به خوابگزاری و آنچه در خواب دیده مى‌شود، اهمیتى نمى‌داد. در پى او جاحظ در این باره سه روایت از ابن سیرین نقل كرده كه دو مورد آن تؤام با تردید است. سپس بخاری دو نكته و یك حدیث به واسطه او در مورد رؤیا نقل كرده است.
ابن قتیبه روایتى از او آورده كه نشان مى‌دهد وی چندان علاقه‌ای به خوابگزاری نداشته است، وكیع هم در این باره یك روایت آورده، و ابن عبدربه نیز روایتى نقل كرده كه شخصى در این باب با ابن سیرین شوخى كرده است. همچنین ابن حبان ثقات، به خوابگزاری وی اشاره‌ای كرده است. به رغم سكوت 30 منبع درباره شهرت ابن سیرین در خوابگزاری و انتساب نوشته‌ای در این فن به وی، ابن ندیم (د 385ق/995م) كتابى به نام «تعبیر الرؤیا» به او نسبت داده است و ابونعیم (د430ق/1039م) نخستین كسى است كه 10 روایت از خوابگزاری‌های او را آورده است كه این روایات در هیچ‌یك از منابع پیش از او یافت نمى‌شود.
حتى خطیب بغدادی كه به خواب و خوابگزاری علاقه‌مند است، هیچ اشاره‌ای در این مورد ندارد. ابن عساكر چند روایت از خوابگزاری‌هایش را آورده و ابن خلكان از مهارت زیاد وی در این فن سخن گفته است. مزی روایتى از عبدالله بن شوذب آورده كه وی در واسط با ابن سیرین دیدار كرده و او مهارت زیادی در فن خوابگزاری داشته است.
ابن خلدون (د 808 ق) نیز ضمن معرفى وی به عنوان یكى از مشهورترین عالمان تعبیر رؤیا مى‌نویسد: قوانین این فن از وی اخذ و تدوین شده است. ابن تغری بردی (د 874ق) هم از او به عنوان «صاحب التعبیر» یاد مى‌كند. با این همه چگونه مى‌توان پذیرفت كه ابن سیرین كتابى نوشته باشد، خاصه آنكه به شدت از نوشتن حدیث و هر گونه مطلبى پرهیز مى‌كرده است و حتى هیچ‌گونه نوشته‌ای هم نزد خود نگاه نمى‌داشت.
کتاب «دانیال نبی در اسلام و یهود» تألیف محمد منابی از سوی نشر اندیشه احسان در 210 صفحه به بهای 36 هزارتومان منتشر شده است.
نظر شما