به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)، سومین نشست نوا با عنوان «هفتصد سال رویارویی عددنویسی پهلوی با عددنویسی هندی» دوشنبه 25 شهریور از سوی هفته‌نامه‌ امرداد در خانه اندیشمندان علوم انسانی برگزار شد. در این نشست آریا بزرگمهر و محمد اردشیر درباره این موضوع سخنرانی کردند.

«نوا» عنوان سلسله نشست‌هایی است که با به چالش کشیدن جستارهای فرهنگی، تاریخی، هنری، زیست‌بومی و اجتماعی واپسین دوشنبه‌ هر ماه با حضور دوستداران فرهنگ و تاریخ ایران‌زمین از سوی هفته‌نامه‌ امرداد در تالار فردوسی خانه‌ اندیشمندان علوم انسانی برگزار می‌شود. در نخستین نشست نوا به بررسی «نقش آموزش تاریخ در کتاب‌های درسی» پرداخته شد و در نشست دوم «انیمیشن ایرانی؛ چالش‌ها، توانمندی‌ها، چشم‌اندازها» مورد واکاوی قرار گرفت.

بزرگمهر با اشاره به اینکه سال‌هاست در زمینه عددنویسی پهلوی پژوهش می‌کند و مقاله‌ای در این باره در فصلنامه «زبان‌شناخت» نوشته است، گفت: اعداد پهلوی برپایه حروف الفبای پهلوی نوشته می‌شوند و از یک دستگاه عددنویسی توانمند و درخور توجه برخوردارند، با آنکه در این عددنویسی نمادی برای صفر نداریم و در نگاه نخست، ناموضعی به نظر می‌رسد ولی شیوه نگارش آنها به گونه‌ای است که به سادگی می‌توان جایگاه یا مرتبه هر عدد را روشن ساخت.

وی افزود: رویکرد ما به حساب این اعداد نشان می‌دهد، در جمع این اعداد نیازمند الگوریتم ویژه‌ای نیستیم، همچنین شمار حاصل ضرب‌هایی که یک کودک ایران باستان می‌بایست از بَر ‌می‌بوده در مقایسه با دیگر دستگاه‌های عددنویسی کهن بسیار کمتر است. افزون بر همه این‌ها برخی از اعداد بزرگ (بزرگتر از ده‌هزار) بیش از یک نمایش دارند و این خود توانمندی این دستگاه عدد نویسی را نشان می‌دهد.
 


وی ادامه داد: عدد 12 نقش بنیادی برای عددنویسی پهلوی داشته است. مبنای عددنویسی پهلوی مشخص نیست. در عددنویسی کهن نیز به عددنویسی مصری می‌رسیم که شامل هیروگلیف، هیراتیک و دموتیک می‌شود. عددنویسی پهلوی با 12 عدد بنیادی ساخته می‌شود که شامل یازده عدد و یک عدد واژه است که از راست به چپ نوشته می‌شود. همچنین نمادی برای صفر وجود دارد. عددنویسی بر پایه حروف الفباست. برخلاف باور برخی پژوهشگران عددنویسی پهلوی کتابی، برگرفته از الفبای آرامی نیست. اعداد پهلوی شکل جمعی و ضربی دارند. دارای اهمیت بسیاری هستند زیرا مفهوم موضعی به آن‌ها می‌دهند.
 
این پژوهشگر افزود: مبنای عددنویسی بابلی عدد 60 است. عددنویسی مایاها نشان ویژه‌ای برای صفر داشتند و برای نگارش اعداد از دو نمایه استفاده می‌کردند. عددنویسی چینی‌ها هم بر پایه دهدهی بوده است. پایه حروف الفبای یونانی نیز جدول مندلیف است. عددنویسی ارمنی بر پایه 36 حروف الفبایی بوده است. برای اعداد بزرگتر از ده‌هزار استفاده می‌شده و در این عددنویسی به نمادهای تکمیلی نیازمند می‌شده است.

بزرگمهر اشاره کرد: گسترش عددنویسی هندی در سده نهم میلادی توسط خوارزمی انجام شد و از نسخه اصلی کتاب حساب‌اللهند اطلاعی در دست نیست. در تاریخ طبری، خوارزمی مجوسی خوانده شده است. این نام معمولا برای این به کار گرفته می‌شده که عددنویسی را از موبدان زرتشتی گرفته است.

وی به متن یادگار زریران نیز پرداخت و گفت: یادگار زریران متنی حماسی است. عدد 999 در یادگار زریران آمده است. عدد 10 هزار به شکل عددواژه‌ و بیور خوانده می‌شود. در کتاب روایات پهلوی عددی به چشم می‌خورد که تحلیل آن بسیار رهگشا و موثر است. یکی از برجسته‌ترین ویژگی‌های عددنویسی پهلوی برخورداری از دو نمایش برای اعداد بزرگتر از 9999 است.



بزرگمهر به کتاب کهن بندهش نیز اشاره کرد و افزود: عددنویسی در بندهش نیز مساله بسیار مهمی است که در کتاب کهن بندهش مشاهده می‌شود. اختر یک واژه مبهم در بندهش است. روشنان به مجموعه ستاره‌های اختری و ستاره‌های نااختری و ماه و خورشید گفته می‌شود. باید بگویم که در کتاب اوستا نیز درباره صورهای دوازده‌گانه فلکی چیزی نیامده است. اروپایی‌ها بر این باورند که ایرانی‌ها ستاره‌شناسی نداشتند.

این پژوهشگر در ادامه تحقیق‌هایش به بیتی از شاهنامه فردوسی می‌رسد و با اشاره به آن می‌گوید: در شاهنامه فردوسی نیز بیتی وجود دارد با این عنوان که «بود بیت شش بار بیور هزار / سخن‌های شایسته و غمگسار» این بیت در نسخه مسکو آمده و در دیگر نسخه‌های شاهنامه نیامده است. «بیور» در اوستا، زبان پهلوی و بیش‌تر متن‌ها و فرهنگ‌های فارسی به معنای «ده هزار» آمده است. شاید شهرت شاهنامه به داشتن شصت‌هزار بیت و تکرار این بیت و نیز یک بیت الحاقی دیگر به عنوان شواهد این نظر باعث شده که غالب پژوهشگران و خوانندگان شاهنامه شتابناک از سر آن بگذرند. در حالی که با اندکی دقت در مصراع نخست بیت دیده می‌شود که فردوسی شمار بیت‌های شاهنامه را «شش بار بیور هزار» گفته است.

بزرگمهر افزود: عددنویسی مانی نیز به این شکل است که اگر مانی برای بهبود زبان پهلوی الفبایی را ساخته این موضوع هیچ ارتباطی به عددنویسی پهلوی کتابی ندارد. در خوانش اعداد پهلوی میان اعداد یکانی و دورقمی سازگاری وجود دارد ولی عدد 2 با عدد 20 همخوانی ندارد.

وی ادامه داد: در یک بررسی تاریخی در عددنویسی پهلوی، بزرگمهر (بوذرجمهر) که با عنوان بزرگمهر حکیم از او یاد می‌شود، وزیر خسرو انوشیروان پادشاه ساسانی بوده و در منابع فارسی و عربی او را دارای خرد استثنایی و اندرزهای حکیمانه توصیف کرده‌اند. وی اعداد روی تخته‌نرد را بر پایه نگاهی به اعداد پهلوی در نظر می‌گیرد. عدد یک هرمزد، عدد دو مینو و گیتی، عدد سه اندیشه نیک، گفتار نیک و کنش نیک، عدد چهار چهار سوی گیتی یا چهار آخشیج (آب، باد، خاک، آتش) عدد پنج نیز خورشید، ماه، ستاره، آتش و آذرخش و عدد شش نیز نماد جشن‌های شش‌گانه گهنبار است.

بزرگمهر افزود: عبدالملک بن مروان (705-647 میلادی) بر این باور است، تبدیل دفاتر دیوانی از پهلوی کتابی به زبان تازی، سکه‌های مربوط به مروان و حجاج یوسف است، اگرچه واژگان تازی دارد ولی همگی آن‌ها با الفبای پهلوی کتابی نوشته شدند. جز این‌که اعداد روی این سکه‌ها به شکل عدد واژه‌های پهلوی هستند که اعداد رقمی جابه‌جا نوشته شده‌اند.

وی سپس به عددنویسی هندی نیز اشاره کرد و گفت: عددنویسی هندی بسیار توانا است. اهمیت عدد 12 در این دستگاه عددنویسی چیست؟ چرا اعداد پهلوی با 12 عدد ساخته می‌شوند. اختراع عددنویسی هندی بازه‌ای طولانی است. رامایانا شاهنامه هندی است که اعداد بزر‌گتری را می‌توان در آن یافت.
وی افزود: باید این پرسش را مطرح کرد که الفبای پهلوی کتابی به کدام دوره تعلق دارد؟ اواخر دوره هخامنشی، سال 240 پیش از میلاد، اوایل دوره ساسانی، سده هشتم و نهم میلادی. در پایخ به این پرسش باید گفت که الفبای پهلوی کتابی به سده ششم میلادی مربوط می‌شود و آن دوره زمان فرمانروایی خسرو یکم است.

بزرگمهر ادامه داد: شگفت این است که در همین بازه زمانی بروزیه برای یک برهمکنش دانشی به هند می‌رود و کلیله و دمنه و دانش گیاهان دارویی را با خود به ایران می‌آورد به جز عددنویسی هندی. اینجا این پرسش مطرح می‌شود که چرا خسرو یکم به سادگی از کنار عددنویسی هندی گذشته است؟
 


سپس اردشیر با اشاره به پژوهش بسیار ارزشمند بزرگمهر در زمینه عددنویسی پهلوی گفت: اعداد تاریخ بسیار کهنی دارند. از نظر تاریخی نخستین عددنویسی مربوط به 5 هزار سال پیش است و بین مفهوم عدد با آن‌چه تحت عنوان نمایش عدد به کار می‌بریم تفاوت اساسی دارند. باید به این مساله فکر کرد که اعداد چطور ابداع شدند؟ و در پاسخ گفت که بدون شک این‌گونه نیست که خلق‌الساعه باشند.

وی افزود: در توضیح ابداع و نگارش عددنویسی پهلوی به نوعی منقطع از شیوه عددنویسی قبلی است و این عجیب است که از کجا به این شکل آمده است؟ نمایش عدد باید ساختار داشته باشد. همچنین عددنویسی برای یک فرهنگ چگونه ابداع می‌شود. آیا بر اساس واژه‌‌هایی است که ساخته می‌شود یا مرتبط است با مفهوم عدد. مفهوم عدد مجرد است. به عنوان نمونه افلاطون‌گرایی معتقدند اعداد در یک عالم افلاطونی (عدالت، مفهوم، مُثل) شکل می‌گیرند و ما یک درک تقریبی از این مفهوم حاصل می‌کنیم.  

وی سپس به مکتب ساخت‌گرایی نیز پرداخت و گفت: مکتب دیگری که می‌توان به عددنویسی پهلوی نسبت داد به ساخت‌گرایی مربوط می‌شود و این نکته را مطرح می‌کند که مفهوم عدد ذهنی است و ساخته ذهن است. تحقیق درباره عددنویسی به شکل آکادمیک موضوع مشترکی بین چندین حوزه کاری زبان‌شناسی، کتیبه‌شناسی، باستان‌شناسی، مردم‌شناسی و... است.