آن‌طور که جبار رحمانی می‌گوید «دستگاه امام حسین (ع)»، دستگاه بی حدومرزی است که بخش مهمی از جهان قدسی شیعیان را به خود اختصاص داده و «کل یوم عاشورا و کل ارض کربلا» بیانگر جریان حقیقتی مقدس در زندگی تاریخی و اجتماعی شیعه است. حالا که گفتمان کربلا رکن اصلی زندگی سیاسی و اجتماعی عامه مؤمنان شیعه را شکل داده؛ نوشتن درباره تاریخ گفتمان کربلا و حیات فرهنگی و اجتماعی برآمده از آن یکی از ضروریات برای تحلیل و واکاوی یک جامعه شیعه همچون ایران است.
جبار رحمانی خود یکی از دانش‌آموختگان رشته مردم‌شناسی است که این سال‌ها کتاب‌های زیادی با رویکرد انسان‌شناسانه و مردم‌شناسانه به عاشورا و مناسک امروزی آن داشته است. کتاب «تغییرات مناسک عزاداری محرم» به کوشش او در قالب یک پژوهش، مناسک مرتبط با عاشورا را با تیغ سرد شک علمی مورد کندوکاو قرار داده.
این کتاب با عنوان فرعی انسان شناسی مناسک عزاداری محرم، ماحصل تحقیق پایان نامه فوق لیسانس نویسنده در سال ۱۳۸۴ در دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران، گروه مردم شناسی است. نگاهی کلی به مطالعات تشیع و گفتمان کربلا، چهارچوب نظری؛ دین به مثابه امر اجتماعی و نظام فرهنگی، صورت بندی تاریخی گفتمان شیعه؛ تاریخ مراسم عزاداری و عزاداری در سفرنامه های مستشرقان و تحول عزاداری پس از انقلاب اسلامی از جمله موضوعاتی است که رحمانی در این اثر خود به آن‌ها توجه داشته است تا با پژوهشی میدانی چگونگی صورت‌بندی جدید گفتمان کربلا را شرح دهد.
رحمانی در کتاب «تغییرات مناسک عزاداری محرم» از نظریات جامعه‌شناسان معاصر غربی همچون دورکیم، گیرتز در مطالعات اجتماعی دین نیز بهره برده و همچنین سفرنامه‌های غربی‌ها نیز استفاده کرد و نهایتا سیر تغییرات مناسک محرم و چگونگی رسیدن به جریان سبک جدید که او آن را ستاره مداحان نامیده را شرح داده است. واکاوی دگرگونی مقولات و مفاهیمی همچون اجتماع هیئتی و نمادهای اصلی گفتمان کربلا اعم از ، علم، کتل، نخل و غیره، حیوانات نمادین، آب، عطش و تشنگی از دیگر موضوعاتی است که او در این اثر مورد توجه داشته است. نهایتا رحمانی به بررسی صورت‌بندی امروزین گفتمان کربلا و فرایندهای تولید معنا در آن از زوایه ساختار معنایی، زبان شناختی و موسیقایی پرداخته و حیات اجتماعی عزاداران و اخلاقیات و سبک زندگی آن‌ها در این گفمان جدید را تبیین کرده است.
کتاب «آئین و اسطوره در ایران شیعی» اثر دیگری از جبار رحمانی است که در قالب مجموعه «مطالعات آئین‌های سوگواری مذهبی» به تحلیل و بررسی مناسک عزاداری و ابعاد مختلف آن با رویکرد انسان‌شناسی می‌پردازد. اساسا نویسنده در تحقیقاتش در حوزه انسان‌شناسی و جامعه‌شناسی مناسک عزاداری محرم در میان شیعیان ایران و هند را مدنظر داشته است. آن‌طور که خودش در مقدمه این کتاب می‌گوید؛ نظام‌های مناسکی همیشه کارکردهایی بیش از کارکردهای صرف مذهبی داشته‌اند و پیوستگی آن‌ها با جامعه، فرهنگ و سیاست و اقتصاد سبب شده آن‌ها نقش‌های مهم‌تری در حیات جامعه داشته باشند. پس امر مناسکی که حول آن مجموعه‌ای از باورها و اعتقادات نیز شکل می‌گیرند، امری مهم برای جامعه است و می‌توان آن‌ها را بخشی از نظام اساطیری آن فرهنگ دانست.
درواقع رحمانی معتقد است که انسان‌شناسی به مثابه علم فرهنگ سعی دارد وجوه مختلف حیات انسانی را ذیل مقوله فرهنگ توصیف و تحلیل کند و از این رو مناسک عزاداری و نظام اساطیری حول آن را به مثابه امر فرهنگی مورد بررسی قرار می‌دهد. او در این کتاب توضیح می‌دهد که هر جامعه و فرهنگی مکانیسم‌هایی را برای تأکید بر معانی مهم و ایجاد فرایندهایی برای تولید این معانی تعبیه می‌کند که می‌توان آن‌ها را در ذیل مفهوم مناسکی‌شدن مطرح کرد.
جبار رحمانی در کتاب «هیئت‌های عزاداری در جامعه ایران» نیز مقوله هیئت‌های عزاداری به‌مثابه جماعتی آیینی حول سنت‌های عزاداری را مدنظر داشته است. او در این کتاب هیئت‌های عزاداری را نه صرفا یک امر سنتی که محصول مواجه وجدان جمعی شیعی با جهان مدرن و افول ساختارهای جماعتیِ سنتی معرفی می‌کند. مواجهه‌ای که به باور نویسنده پدیده‌ای مدرن به‌نام هیئت عزاداری از دل آن سر برآورد و به نوعی بیانگر پویایی‌های ساختارهای فرهنگی جامعه ایرانی در دوره مدرن است.
هیئت‌های عزاداری برای رحمانی یک سازمان اجتماعی ولی نه یک سازمان عادی روزمره است. سازمانی اجتماعی که به دلیل آیینی بودنش هرگونه مداخله دستگاه‌های سیاسی در آن عملاً منجر به تخریبش خواهد شد. از همین رو آسیب‌شناسی مهمترین عامل آسیب‌زا مداخله اصحاب قدرت برای دست‌کاری سنت‌های عزاداری و تقلیل تنوع و تکثر آن به اشکال خاص و محدود مفهوم مرکزی مقالات کتاب را تشکیل داده است.
مولف در تشریح نسبت هیئت با میراث ایرانی و بعد با جامعه امروز می‌گوید: «هیئت، منطقی از جماعت‌واره ماست که از جماعت‌های مردان آریایی و حتی شاید قبل‌تر از آن شروع می‌شود -البته قبل‌تر که از آن دیتای چندانی نداشتم- تا بعد به جماعت‌های فُتُوَّتی، عیاران و جوانمردان می‌رسد، بعد هم در نهایت در دوره جدید از طریق گروهی از این عیاران و فتوتی‌ها، گروه جدیدی وارد سیستم هیئت می‌شوند.»
کتاب «مطالعات جامعه‌شناختی و انسان‌شناختی: مناسک عزاداری محرم» نیز اثر دیگری از جبار رحمانی در این حوزه است که در ادامه پژوهش‌های او، به برخی دیگر از اجزای این مناسک و آیین‌ها با دلالت‌های خاص‌تر آن در حیطۀ تاریخ و اجتماع پرداخته و محتوای مجموعه مقالات آن که توسط جامعه‌شناسان متنوعی نگاشته شده‌اند نیز، بیشتر موضوعات مداح و مداحی را شامل می‌شود. لذا پرسش اصلی کتاب این است که آیین‌ها چگونه می‌توانند به صورت زمینه‌ای برای بروز فرهنگ عامه‌پسند عمل کنند و به نوعی «فرهنگ عامه دینی» را به وجود بیاورند؟؟ پرسشی که عبدالله گیویان در مقاله اول کتاب با مرور تعابیر مختلف از فرهنگ عامه‌پسند به آن پاسخ داده است.
«مناسک عزاداری و گفتمان کربلا در دین‌ورزی اقشار فرودست شهری» نوشته رحمانی نیز از این می‌گوید که گفتمان کربلا برای پیروانش این امکان را فراهم می‌کند که در مجموعه عناصر جهان پیرامونی، اعم از مذهبی و غیرمذهبی، بتوانند تفاوت‌ها و تمایزات خودشان و سایرین را بفهمند؛ لذا به مثابه یک گفتمان دینی، گفتمان کربلا، هم هویت‌ساز است و هم بازنمایاننده هویت.
در مقاله دیگر کتاب با نام «بررسی و تبیین جامعه‌شناختی هیات‌های مذهبی عامه‌پسند» نیز هیات‌های عامه‌پسند هم به عنوان نمودی از جنبش نوپدید جوانان در ایران معاصر معرفی می‌شوند که از دید محسن حسام‌مظاهری نویسنده مقاله جریانی اعتراضی در برابر قوانین و آداب و اسلوب‌های سفت و سخت هیات‌های سنتی و انعطاف‌ناپذیری و افراط در سیاسی‌کاری هیات‌های انقلابی شناخته می‌شوند.
نویسنده درواقع روند حرکت هیات‌های عامه پسند را در راستای خارج ساختن نهاد هیات‌های مذهبی و اصولا آداب دینی و دینداری از اسلوب‌های رسمی (هیات‌های انقلابی) و سنتی (هیات‌های سنتی) معمول خود و ارائه یک شیوه زندگی و سبک جدید از عمل دیندارانه که در آن، مقتضیات زندگی جدید و امروزی و نیز ذائقه‌ها و سلایق نسل جوان و نوجوان هم رعایت و لحاظ شده باشد می‌داند و می‌نویسد: «ظهور هیأت‌های عامه‌پسند را تنها نباید افزوده‌شدن یک گزینه جدید و در تناسب بیشتر با ذائقه‌ها و سلایق جوانان و نوجوانان در کنار دیگر گزینه‌ها (هیات‌های سنتی و انقلابی) ارزیابی کرد؛ بلکه بسی بیش از این باید آن را به مثابه شکل‌گیری یک مرز مشخص و یک عامل تمایزآفرین و استقلال‌بخش در نظر گرفت؛ عاملی که بین جوانان، سنتی‌ها، پیرسال‌ها و میانسال‌ها یعنی غیرجوانان، تمایز و تفکیک ایجاد می‌کند.»
مقاله «تحلیل جامعه‌شناختی از مراسم و مناسک دینی» نوشته غلامرضا جمشیدی‌ها و علیرضا قبادی، مقاله «بررسی تحولات هیات‌های زنانه، هیات‌های سنتی و نوین» نوشته مژگان دستوری، مقاله «نگاهی جامعه‌شناختی به تحول واعظ و مداح در مناسک عاشورا» نوشته نسیم کاهیرده، مقاله «ابژه‌های دینی و هویت نسلی در ایران» نوشته مهری بهار و مقاله «کارناوالیزه شدن مناسک جمعی» نوشته علی جنادله و مریم رهنما بخش‌های دیگر کتاب هستند که هرکدام سعی دارند به نوعی با ارائه تحلیل جامعه‌شناختی از مراسم و مناسک دینی از تأثیرگذاری فرامکانی و زمانی این مراسم و مناسک می‌گویند و شرح می‌دهند که چگونه با کم‌رنگ‌شدن و حذف نمودهای غیرفقهی مانند ظاهر و پوشش مخاطبان یا ورود آلات موسیقی به هیات‌های عامه‌پسند نوین، واکنش‌های مقاومتی هم، چهره جدی‌تری به خود گرفته‌اند
کتاب «تصوف ایرانی و عزاداری عاشورا: نقش صوفیه، اهل فتوت و قلندریه در بنیان‌گذاری آیین‌های محرم» از محمد مشهدی‌نوش‌آبادی اثر دیگری با موضوع مطالعات اجتماعی ـ فرهنگی تشیع است که از تاثیرگذاری عمیق صوفیه بر بسیاری از آیین‌های عزاداری گفته است. کتاب منشأ بسیاری از مناسک و مراسم‌های عزاداری عاشورا را تصوف و صوفیه می‌داند و اینگونه نتیجه می‌گیرد که بسیاری از آیین‌ها و عناصر عزاداری یا به کلی صوفیانه است یا اینکه صوفیان واسطه انتقال آن از فرهنگ ایرانی و شرقی به فرهنگ شیعی و اسلامی بوده‌‌اند.
بررسی نقش صوفیه در هنرهای آیینی مربوط به واقعه عاشورا، از قبیل قصه‌‌خوانی و نقالی، روضه‌‌خوانی و تعزیه نیز از دیگر مباحثی است که محمدی‌نوش‌آبادی در این اثر به آن پرداخته است.
علاوه بر این‌ها مجموعه سه جلدی «تراژدی جهان اسلام؛ عزاداری شیعیان ایران به روایت سفرنامه‌نویسان، مستشرقان و ایران‌شناسان از صفویه تا جمهوری اسلامی» نوشته محسن حسام مظاهری نیز مقوله عزاداری در مذهب تشیع را از منظرهای مختلف جامعه‌شناختی، انسان‌شناختی، مردم‌شناختی و جز آن مورد بررسی قرار می‌دهد. کتاب با اتکا به ۷۳۱ منبع فارسی، عربی و زبان‌های اروپایی و ۲۹۰ گزارش و سند درباره آیین عزاداری شیعیان در هشت برش زمانی از صفویه تا جمهوری اسلامی بررسی جایگاه عزاداری برای شیعیان را در دستور کار دارد.
کتاب تاریخ اجتماعی ایران با رویکرد عاشورایی را مدنظر دارد و نویسنده با گردآوری و تدوین داده‌هایی تاریخی شامل ۵۰۰ کتاب و مقاله فارسی، بیش از ۱۵۰ منبع به زبان‌های دیگر به قلم بیش از ۳۱۰ شرق‌شناس، ایران‌شناس و سفرنامه‌نویس؛ روند پیدایش، تکوین، تطور و توسعه آیین‌های عزاداری شیعی را شرح می‌دهد.
اعظم فولادی‌پناه و مهشید کبیری نیز در کتاب «نهضت عاشورا و تأثیرات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی آن بر جامعه‌ی ایرانی» نیز یکی از مهمترین مشخصه‌‌های عاشورا و نهضت امام حسین(ع) پیوند و ارتباط دین و سیاست دانسته‌اند و از ارتباط دین و سیاست نوشته‌اند. آن‌ها با اشاره به انقلاب اسلامی ایران؛ آن را حاصل تجربه‌ی تاریخی و عبرت‌آموزی از نقاط ضعف و قوت قیام‌‌های شیعیان در طول تاریخ معرفی کرده و از این می‌گویند که امام خمینی (ره) تمام ابعاد نهضت امام حسین(ع) را یک حرکت کاملاً سیاسی می‌دانستند و با الهام از حرکت امام حسین(ع)، نسبت به مسائل جامعه حساس بوده و در برابر ستم‌ها و ظلم‌های رژیم پهلوی قیام کردند.
دو کتاب «عقلانیت در عاشورا» و «فقاهت در عاشورا» به قلم حجت‌الاسلام محمد سروش محلاتی که به ترتیب ۱۲ سخنرانی و ۱۰ مقاله درباره قیام عاشورا را شامل می‌شود نیز از زوایه نظری و مفهومی به این واقعه پرداخته‌اند.
عزت حکیمانه و عزت سفیهانه، امام حسین(ع)، قربانی استبداد دینی، تقدم اخلاق انسانی بر جهاد اسلامی، امکان یا امتناع مذاکره با دشمن و سیاست بنی امیه پس از عاشورا، شهادت، حق یا تکلیف، دو نگاه متفاوت فقهی به مبارزه و انقلاب، مواجهه پذیری با دشمن یا مواجهه گریزی؟ عناوین مهمترین مباحث مطرح شده در این دو کتاب هستند.
و نهایتا آثاری همچون «حقیقت عاشورا» نوشته محمد اسفندیاری، «شهید حقوق و ارزش‌های انسانی» به قلم سیدجواد ورعی، «تکیه دولت: از بودن و نبودن» از علیرضا قاسم‌خان و «مجموعه مقالاتی جامعه‌شناختی پیرامون مهمترین مناسک معنابخش به حیات شیعیان» به کوشش نسیم کاهیرده نیز از دیگر آثاری هستند که به عاشورا و قیام امام حسین(ع) و مناسک و آیین‌های مرتبط با آن از زوایای جامعه‌شناختی و جامعه‌شناسی سیاسی پرداخته‌اند.
نظر شما