کتاب «کلمات انجمن» را ملا عبدالرسول مدنی کاشانی نوشته است. این کتاب رساله‌ای است که در آن گزارشی از اهم مطالب مطرح شده در سلسله جلساتی که از مراحل نخست شکل‌گیری نهضت مشروطیت تا اندک زمانی بعد از پایان جنگ اول جهانی در کاشان، حول محور ملا عبدالرسول و در منزل او تشکیل می‌شد گرد آمده است. در ابتدای این نشست، حوریه سعیدی مجری برنامه با اشاره به گونه رساله‌نویسی در دوران قاجار گفت: در میان رسائل قاجاری هم رسائل انتقادی‌ای مانند رساله‌های میرزا ملکم‌خان و مستشارالدوله و هم رسائلی در تایید سلطنت را می‌شود مشاهده کرد. دوران مشروطه اوج رسائل‌نویسی در دوران قاجار است و «کلمات انجمن» یکی از رسائل شاخص این دوره محسوب می‌شود.
پس از سعیدی، مصحح کتاب کلمات انجمن، محمود سادات بیدگلی، درباره دلیل انتخاب رساله کلمات انجمن برای تصحیح و انتشار گفت: موضوع رساله کارشناسی ارشد من به کاشان در بیست سال آخر دوران قاجار مربوط می‌شد و تاریخ کاشان در این دوره دو واقعه شاخص و مهم را به خود دیده است. یکی ماجراهای مربوط به نایبیان کاشان و شخص نایب حسین کاشی که مدتها زمام امور در کاشان را بر عهده داشت و دیگری وقایع مرتبط با مشروطه. رساله «کلمات انجمن» یکی از منابع مهم در زمینه مشروطیت در کاشان بود و به همین دلیل یکی از منابع رساله من قرار گرفت. این رساله را از خانواده مدنی گرفتم و از آنجا که آنها در آن زمان قصد انتشار آن را داشتند، در فکر آماده کردنش برای انتشار نیز نبودم. اما بعدتر، هنگامی که مدتها گذشت و رساله منتشر نشد به فکر انتشار آن افتادم.
او درباره ویژگی‌های نسخه‌شناختی متن دست‌نویس رساله نیز گفت: ملا عبدالرسول این اثر را در دوران کهولت سن و هنگامی که دید چشم‌هایش بسیار ضعیف بوده است نوشته و به همین دلیل متن رساله بسیار بدخط شده و خواندن آن بسیار سخت. اما هر طور که بود با کمک دوستان تلاش کردم متن را کامل منتقل کنم.
بیدگلی درباره اهمیت ملا عبدالرسول مدنی در تاریخ کاشان گفت: او از علمای روشن کاشان بوده و انسانی موثر در شهر محسوب می‌شده است. فردی اجرایی بوده است و رئیس انجمن صلحیه کاشان محسوب می‌شده است.
او افزود: ملا عبدالرسول متولد 1280 قمری بوده است و در جوانی برای تحصیل به عتبات رفته و در آنجا شاگرد علمای بزرگ دوران خود بوده است. خان‌بابا مشار در کتاب «فهرست کتاب‌های چاپی فارسی» نام ده اثر چاپ شده از او را ذکر کرده است ولی آثار خطی باقی مانده از ایشان بیش از بیست اثر است.
به گفته سادات بیدگلی، از مجموع آثار باقی مانده از مدنی، سه رساله در حوزه تاریخ اهمیت فراوانی دارند. یکی رساله انصافیه، دیگری تاریخ اشرار کاشان و سوم رساله کلمات انجمن.
او افزود: رساله انصافیه ادامه سنت علما در تطبیق شرع و مشروطه محسوب می‌شود و از آنجا که در کاشان دو دستگی مشروطه/ مشروعه جدی بوده است نوشتن آن لازم شده است. در کاشان آقا علی نراقی و انجمن تشویق مشروطه‌خواه بودند و در برابر آنها انجمنی به نام «محفل قدس» قرار داشت که مشروعه‌خواه محسوب می‌شد. در چنان شرایطی یکی از علمای طراز اول کاشان یعنی ملا حبیب الله شریف به ملا عبدالرسول که دامادش بوده می‌سپارد رساله‌ای در دفاع از مشروطه بنویسد و او رساله انصافیه را می‌نویسد. به گفته فریدون آدمیت ارزش علمی و استدلالی رساله انصافیه حتی از رساله تنبیه الامه نائینی هم بیشتر است اما به دلیل شهرت نائینی این رساله چندان به چشم نیامده است.
این عضو هیئت علمی دانشگاه همچنین به کتاب تاریخ اشرار کاشان پرداخت و گفت: نایبیان از اواخر دوران ناصری به مدت قریب به بیست سال بر کاشان حکومت می‌کردند و ملا عبدالرسول شاهد عینی حکومت آنان بود. او و دوستان در انجمن مخفی‌ای که تشکیل داده بودند علیه نایبیان فعالیت می‌کردند و حتی در رساله کلمات انجمن نامی از فردی نیامده است. زیرا متن اولیه این رساله در زمان نایبیان نوشته شده است. او نوشتن تاریخ اشرار کاشان که شرح ماجرای نایبیان است را از روزی آغاز کرد که نایب حسین کاشی اعدام شد.
به گفته این پژوهشگر حوزه تاریخ، جامع‌نگری ویژگی عمده کتاب تاریخ اشرار کاشان محسوب می‌شود. به‌گونه‌ای که ملا عبدالرسول در بروز وضعیت ویژه در این شهر، نقش عوامل محلی، ملی و بین‌المللی را برجسته کرده است.
او همچنین درباره رساله کلمات انجمن نیز گفت: کلمات انجمن صورت جلسات یک انجمن مخفی در کاشان است و حتی آنچنان که در رساله آمده است، در منزل مدنی اتاق مخصوصی برای این انجمن وجود داشته است. هدف از نوشتن آن به گفته مدنی اضافه کردن به دانش بشری است. رساله نثری روان و پر از ابیات و احادیث دارد و برخی از واژگان محلی را نیز در آن می‌توان یافت.
سادات افزود: کتاب دو بخش دارد. بخشی به مطالب فقهی اختصاص دارد و بخشی دیگر مربوط به مطالب تاریخی است. در این بخش تاریخی نیز از سه منظر سیاسی، اقتصادی و اجتماعی به بررسی تاریخ دوران خود پرداخته است.
او گفت: استبداد ناصری مهمترین بعد سیاسی‌ای است که در کتاب مورد توجه قرار گرفته است. خرید و فروش ایالات و... از جمله مواردی است که به آن پرداخته شده است. در بعد اقتصادی، سخن گفتن از روندهای اقتصادی موجود در کتاب مشهود است. ورود کالاهای خارجی و تاثیر آن بر ضعف و رونق بازارهای داخلی، شکل‌گیری شغل‌های خدماتی و از بین رفتن صنایع داخلی و بیکاری و فقر برآمده از آن از مواردی است که در کتاب مورد اشاره قرار گرفته است. تبعات اجتماعی وضعیت‌های سیاسی و اقتصادی نیز در کتاب مورد توجه بوده است.
پس از مصحح کتاب، نوبت به جمشید کیانفر پژوهشگر حوزه تاریخ رسید تا به عنوان منتقد به بررسی اثر بنشیند.
به گفته کیانفر، رسائل از پراهمیت‌ترین مصالح محققان تاریخ به‌ویژه برای بررسی تاریخ اندیشه هستند و این‌که این کتاب و کتاب‌هایی مانند آن تصحیح و منتشر شوند لازم و شایسته است.
او به برخی نواقص کتاب از قبیل ارجاع شماره صفحات در مقدمه کتاب به نسخه خطی و نیز ابهام در مقولات مرتبط با نسخه‌شناسی پرداخت و سپس سیری از روند شکل‌گیری انجمن‌ها در دوره قاجار ارائه داد.
کیانفر گفت: ناصرالدین شاه قاجار در سال 1275 قمری دستور تشکیل مجلس مصلحتخانه را داد که می‌توان شکل‌گیری این مجلس را مقدمه مشروطیت دانست. در مجلس مصلحتخانه، تک‌تک آحاد حق شرکت در جلسات مجلس و حق اظهارنظر داشتند و در صورت نظر مورد تایید قرار گرفت تشویق می‌شدند.
او افزود: رسائلی مانند رساله مجدیه نوشته مجدالملک سینکی بر اساس آزادی‌هایی که در همین مجلس اعطا شد نوشته شدند و می‌توان آغاز نهضت رسائل‌نویسی را در همین‌جا جستجو کرد. رسائل بهترین منابع برای تاریخ اجتماعی دوران قاجار از پیش از مشروطه تا پس از آن هستند.
کیانفر یکی از دلایل نارضایتی عمومی در دوران مظفرالدین شاه که به اعتراضات پیش از مشروطیت منتهی شد را کم‌بها شدن مجلس مصلحتخانه، دیوانها و صندوق عدالت در این دوران دانست و گفت: دیوانها در دوران ناصری خط ترمز طغیان مردم بود. تشریفاتی شدن این دیوانها در دوران مظفری بر طغیان مردم موثر بود.
نظر شما