به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، آئین «تقدیر از واقفان کتاب خطی، نفایس و آثار فرهنگی» امروز شنبه(22 تیر‌‌ماه) با حضور حجت‌الاسلام والمسلمین سید‌جلال حسینی،‌ رئیس سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان  قدس رضوی، نیکنام حسینی‌پور، مدیر‌عامل موسسه خانه کتاب و حجت‌الاسلام سید‌محمد‌تقی حکیم، واقف کتاب و موسس کتابخانه، رسول جعفریان، رئیس کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران و غلامرضا پرنده، رئیس موقوفات آستان قدس رضوی در سرای کتاب موسسه خانه کتاب برگزار شد.
   
گردآوری وقف‌نامه‌های دوره صفویه
رسول جعفریان در این مراسم، بیان کرد: در حوزه کتاب یک کاری انجام دادم تحت عنوان «وقف‌نامه‌های دوره صفوی» که البته خوب، توزیع نشد و خودم را هم مقصر می‌دانم. 320 وقف‌نامه را که پشت کتاب‌های خطی دوره صفوی بود، در این کتاب گردآوری کردم و یک مقدمه 30 صفحه‌ای که شرایط وقف در آن دوره را توضیح می‌داد؛ اینکه کتاب در دوره صفویه چه شرایطی داشته و چه نکاتی در آن رعایت می‌شد.

وی اضافه کرد: همه ما دوره صفوی را یکی از دوره‌های موفق در حوزه کتاب می‌دانیم به ویژه در شهر اصفهان که پس از انتقال پایتخت به آن‌جا از سال هزار به بعد؛ به تعبیر آقا عزیز طباطبایی، انگار چندین چاپخانه در آن زمان در اصفهان مشغول به کار بوده که اینقدر نسخه از این شهر به جا مانده است.

جعفریان بیان کرد: بسیاری از این نسخه‌ها وقف می‌شد؛ برخی وقف خاص که برای اولاد بوده؛ به جهت اینکه کتاب‌ها در خاندان بماند. برخی نیز وقف عام می‌شد که برای مدارس و احیانا مساجد بود که یک مجموعه‌ از این موقوفات اینجا گردآوری شده است.

وی به دسته‌بندی وقف‌نامه‌ها اشاره کرد و گفت: وقف‌نامه‌هایی که وجود دارد را در بخش‌های زنان سلاطین، خواجه‌های حرم و ... دسته‌بندی کردیم. تقریبا یک ترتیبی از ابتدای دوره صفوی در موقوفات وجود دارد که هر چه جلوتر می‌آییم، وقف‌ها نیز بیشتر می‌شود که به نظر می‌رسد تحت تاثیر عثمانی است.

جعفریان ادامه داد: وقتی کتابخانه‌های عثمانی را می‌بینیم، مشاهده می‌کنیم که تمام کتاب‌ها، وقف بزرگان است و به نظر می‌رسد وقف‌های دوران صفویه نیز تقلیدی از دوران عثمانی بوده است با این تفاوت که اینجا یک دولتی محلی وجود داشت و عثمانی یک دولت جهانی بود.

وی اضافه کرد: ایران در دوره صفوی به اندازه ظرفیتی که داشت، فعالیت خوبی انجام داد اما متاسفانه وقف‌ها، بیشتر، وقف آثار دینی است و آثار علمی کم است؛ به‌ویژه در پایان دوره صفوی که عمدتا آثار دینی، وقف شده‌اند.

جعفریان بیان کرد: این موضوع نشان می‌دهد در دوره صفوی به مسائل ریاضی و پزشکی، توجه چندانی نمی‌شد یا اینکه این کتاب‌ها در حوزه وقف نبوده‌اند. البته واقفان نیز غالبا متدین بودند و دلشان می‌خواسته کتابشان، ثواب اخروی داشته باشد که در مقدمه کتاب سعی کرده‌ام این نکات و مسائلی را که می‌توان از این وقف‌نامه‌ها فهمید، بگویم.

وی گفت: نمونه‌های وقف‌هایی از دوره صفوی را داریم که به عثمانی رفته است؛ از مجموعه اردبیل دزدیده شده، یا حتی مجموعه‌هایی از دوره صفوی داریم که نام شاه‌عباس را پاک کرده‌اند و دوباره به عثمانی وقف کرده‌اند و در کتابخانه‌های ترکیه وجود دارند. 10 تا 20 عدد از این مجموعه‌ها همچنان وجود دارد.

جعفریان به دوره قاجار اشاره کرد: وقف در دوره قاجار نیز خیلی مهم است و شاید 6 برابر این بشود برای وقف‌های دوره قاجار، نوشت. وقف‌نامه‌های قاجاری بسیار زیاد است اما باید به این نکته نیز اشاره کنم که بیشتر وقف، کار سلاطین و امرا است؛ یا آقایان حرم که بچه‌ای نداشتند و پول‌هایشان را یا صرف مکه و مدینه، و یا صرف وقف می‌کردند.

وی اضافه کرد: البته قاعده وقف نیز همینطور است و همین حالا در کشورهای عربی هم به همین شکل است؛ معمولا شاهزاده‌ها موسسات فرهنگی راه می‌اندازند.

جعفریان گفت: در کشور ما در دولت قبلی شاهزاده‌ها، مالی نبودند و در دوره جدید هم شاهزاده درست و درمانی نداریم که کتاب، وقف کند. منظورم از وزراست که همه آن‌ها ادعای دانشگاهی بودن دارند، اما حس اینکه موسسات فرهنگی راه‌اندازی کنند و وقف بکنند ندارند.

وی اضافه کرد: در حالی که در کویت، سعودی و ریاض موسسات مختلفی وجود دارد؛ در مکه و مدینه هم به همین شکل، موسسات فرهنگی زیاد است. این‌ها یک درصدی از مال خود را برای این قبیل کارها می‌گذارند که البته گاهی این اقدامات بر علیه شیعه است. گاهی این‌ها در حوزه کتاب ضد شیعه، وقف می‌کنند و موسسات بزرگی از این جهت وجود دارد.

جعفریان گفت: در اروپا و آمریکا نیز وقف توسط پولدارها صورت می‌گیرد منتها قابل مقایسه با کشورهای دیگر نیست. مثلا یک زن و شوهر ایرانی، 10 میلیون دلار به پرینستون می‌دهند و این درحالی است که در طول یک سال و نیم که من در کتابخانه مرکزی بودم، دریغ از یک مبلغ ناچیز که کسی برای رضای خدا به ما بدهد برای اینکه کتاب بخریم.

وی توضیح داد: مجموعه‌های اهدایی داشته‌ایم؛ مثلا مجموعه آقای تاجبخش، استاد ممتاز دانشگاه تهران که مجموعه خودشان را به کتابخانه مرکزی اهدا کرده‌اند یا مجموعه آقای دکتر حجتی که سابقه درخشانی در حوزه میراث فرهنگی دارند و کتاب‌های والدشان، میرزا محمود حجتی از شاگردان امام خمینی را اهدا کرده‌اند که مجموعه بسیار نفیسی بود. چندین نفر دیگر نیز مجموعه اهدا کرده‌اند اما به واقع، افراد زیادی برای این موضوع به ما مراجعه نمی‌کنند.

جعفریان بیان کرد: ما فکر می‌کنیم آدم‌های خیلی مهمی هستیم اما وقتی آن طرف دنیا را نگاه می‌کنیم می‌بینیم که دست و دل آن‌ها در کار خیر بوده و با اینجا قابل مقایسه نیست. البته پول‌هایی نیز در اختیار آن مراکز گذاشته می‌شود.

وی بیان کرد: امیدوارم در ایران نیز، این‌هایی که آقازاده صدایشان می‌کنند، در حوزه موسسات فرهنگی بیشتر همت کنند؛ بالاخره این مسیری است که ما داریم می‌رویم و اوضاع و احوال به همین شکل است؛ پس بیایند و بخشی از مالشان را برای این کار بگذارند.
 
وقف کتاب‌های دیجیتال
جعفریان گفت: دانشگاه تهران، حدود 8 یا 9 میلیارد تومان سالانه برای خرید پایگاه‌های اطلاعاتی علمی دنیا می‌دهد؛ شاید یک صدم این را برای خرید کتاب ندهد و این مسیری است که در پیش گرفته و بسیار نیز مهم است. من فکر نمی‌کنم مثلا آستان قدس در این عوالم باشد. ما در جاهای مختلف در مورد این‌ها صحبت می‌کنیم و هیچ کس در مورد موضوع وقف کتاب دیجیتال چیزی نمی‌داند؛ مگر تعدادی دانشجو که آن هم برای رشته‌های علوم انسانی نیستند و بیشتر در حوزه رشته‌های فنی و پزشکی هستند.

وی توضیح داد: علم با منابع دیجیتال رشد می‌کند نه با نسخ خطی. نسخ خطی برای بررسی فرهنگ ایران و پژوهش در گذشته ما خوب است. اگر کسی می‌خواهد کشورش در زمینه علم، پیشرفت کند باید روی همین حوزه سرمایه‌گذاری کند.

جعفریان گفت: در حال حاضر دور از چشم خانه کتاب، برخی از نسخ خطی را اسکن می‌کنند و در کانال‌های تلگرام و فضای مجازی برای یکدیگر می‌فرستند. حتی بعضی‌ها، برای این کار پول می‌گذارند، مثلا به فرد می‌گویند هر کتابی که اسکن کردی، فلان‌قدر پول می‌گیری.
 
ضرورت بهره‌گیری از کتاب‌های وقفی
رییس کتابخانه مرکزی، مرکز اسناد و تأمین منابع علمی دانشگاه تهران بیان کرد: وقف خوب است اما باید به این موضوع نیز توجه داشته باشیم که چه کسی از آن استفاده می‌کند. یعنی باید راهی پیدا کنیم تا از کتاب‌های وقفی استفاده شود. کسی که کار وقف را انجام داده، این کار را برای عموم انجام داده است.

وی اضافه کرد: رعایت شرایط وقف نیز بسیار مهم است که ما کمتر آن را رعایت می‌کنیم. یکی از بهترین مجموعه‌های وقفی اصفهان به کتابخانه ملی منتقل شده است. جلوی چشم همه که فقیه و محقق و موجه هستند، هزار کتاب خطی که وقف مدرسه چهارباغ بوده، یک جا به کتابخانه ملی ایران منتقل شده است.

جعفریان گفت: هیچ کس اعتراض نکرده که چرا یک وقفی که خاص است و متعلق به مدرسه چهارباغ است، بار کامیون کنند و بفرستند کتابخانه ملی. از این جهت خوب است که این کتاب‌ها خوانده شوند ولی مهم این است که شرایط وقف نیز رعایت شود. اگر مردم حس کنند این شرایط رعایت نمی‌شود، اعتمادشان را از دست می‌دهند.



آیت‌الله حکیم در بخش دیگر این مراسم بیان کرد: در سال 1379 بعد از مکاتبه با آستان قدس رضوی، من و همسرم تصمیم گرفتیم کتاب‌ها و منزلی که داشتیم را وقف کنیم.

وی ادامه داد: روز عید بود که صیغه وقف را همراه با همسرم خواندیم و بعد از تمام شدن مراحل قانونی، به شکرانه این کار، به مشهد رفتیم. همان شب اولی که در مشهد بودم، خوابی دیدم که مرد محترمی در نظر بنده ظاهر شدند و به من فرمودند: «هرچه به ما دادی، به ما رسید.» آیت‌الله حکیم بیان کرد: در روزهای ابتدایی تاسیس کتابخانه (کتابخانه آیت الله سید محمدتقی حکیم) کتاب‌ها کم بود اما اکنون بیش از 50 هزار عنوان کتاب در این کتابخانه وجود دارد که همه علاقه‌مندان می‌توانند به کتاب‌های متنوعی چه دانشگاهی و چه غیردانشگاهی دسترسی داشته باشند.

وی افزود: الحمدلله این کتابخانه در تهران بی‌نظیر است و هر کسی که پا در این کتابخانه می‌گذارد اذعان می‌کند که روحانیت عجیبی را در فضا احساس می‌کند.

آیت‌الله حکیم گفت: بنده از کودکی علاقه شدیدی به کتاب و کتابخوانی و جمع‌آوری کتاب داشتم و همین امر باعث شد در تمام دوران تحصیل و طلبگی مدام در پی این باشم که کتاب‌های جدیدی را چه درسی و چه غیردرسی، تهیه کنم.

وی ادامه داد: به نقاط مختلفی سفر کردم ازجمله نجف اشرف، بیت‌المقدس، لبنان و بیروت و در تمام این سفرها، به کتابخانه‌ها و کتابفروشی‌های بزرگ می‌رفتم و کتاب‌هایی که به تازگی منتشر شده بود را جمع‌آوری می‌کردم؛ همچنین کتاب‌های بسیار زیادی از اجدادم به من ارث رسید. برخی از آن‌ها از بین رفتند و آن‌هایی که ماندند را صحافی کردم و در کتابخانه قرار دادم.
 
آستان قدس رضوی؛ الگوی عظیم موقوفات در جهان 
حسینی، بیان کرد: آستان قدس رضوی، تنها الگوی سازمان عظیم موقوفاتی در جهان امروز است و در حوزه‌های آموزش، پژوهش، نشر، چاپ، کتاب، ورزش، هنر، رسانه، تبلیغ دینی و ... ظرفیت‌سازی کرده است.

وی افزود: در حوزه‌های نرم‌افزاری و سخت‌افزاری، زیرساخت‌های عظیمی در کتابخانه آستان قدس رضوی ایجاد شده است و به زعم بنده، از قدیمی‌ترین کتابخانه‌های وقفی در دنیا به حساب می‌آید.

حسینی گفت: این کتابخانه از سال 326 هجری قمری وقف شده و تا به امروز نزدیک به 30 میلیون منبع اطلاعاتی در این کتابخانه به ثبت رسیده که بخشی از آن مربوط به نسخ خطی است. همچنین نزدیک به 14 میلیون سند در بخش اسناد حفظ و حراست می‌شود.
 
آثار وقفی نباید محبوس شوند
رئیس سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان  قدس رضوی با اشاره به اینکه آثار وقفی برای محبوس شدن نیستند، گفت: اگرچه صیانت از موقوفات یک وظیفه است، اما مهم‌تر از صیانت، یا مکمل صیانت، بحث احیاء است. رویکرد جدید آستان قدس رضوی، احیای موقوفات است.

وی گفت: الگوی ما برای احیای گنجینه‌های نفیس این است که از تمام صاحب‌نظران و دانشمندان دعوت کنیم به سوی این گنجینه بیایند. ما 20 هزار نسخه خطی را نه با اکراه که با روی خوش، در فضای مجازی بارگذاری کرده‌ایم و 40 هزار نسخه دیگر نیز در دستور کار قرار داد.

حسینی گفت: گام بعد، این است که اولویت‌های پژوهشی را خودمان به جامعه علمی کشور اعلام و از پژوهشگران چه به‌صورت خاص و چه به‌صورت عام، دعوت کنیم، درباره حوزه‌های مختلف، تحقیق کنند. حتی IP دسترسی به منابع اطلاعاتی و دیجیتال را در اختیار هر موسسه پژوهشی قرار می‌دهیم.

وی اضافه کرد: در حوزه بین‌الملل نیز اقداماتی را در نظر داریم تا نزدیک به 100 کشور بتوانند به منابع اطلاعاتی و پژوهشی دسترسی پیدا کنند.

حسینی درباره برنامه معرفی در کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان  قدس رضوی نیز گفت: در ارتباط با معرفی نیز «سه‌شنبه‌های فرهنگی» را داریم که هر هفته یکی از اسناد و نسخ با حضور واقف، معرفی می‌شود؛ همچنین در همین حوزه برنامه‌ای جدی داریم که بتوانیم کتابخانه دیجیتال فهارس نسخ را تا پایان سال ایجاد کنیم.

وی درباره ضرورت راهنمایی واقفان گفت: خوشبخانه زمینه‌های وقف در ایران فراهم است، منتها مردم را باید راهنمایی کنیم که اولویت‌ها را فراموش نکنند. شاید نیاز نباشد که کتاب هدیه کنند، شاید نیاز باشد که به یک ناشر یا نویسنده کمک کنند. وقف دامنه گسترده‌ای دارد و باید به آن تعمق ببخشیم.


در پایان این مراسم از چهل نفر از واقفان نسخ خطی، نفایس و آثار فرهنگی تقدیر به عمل آمد.