به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، یازدهمین نشست از مجموعه درس‌گفتارهایی درباره عبید زاکانی، در آستانه روز بزرگداشت سعدی با عنوان «تاثیر ذهن و زبان سعدی بر میراث ادبی عبید زاکانی» و با سخنرانی میلاد عظیمی، پژوهشگر و عضو هیأت علمی دانشگاه تهران عصر چهارشنبه (۲۸ فروردین) در مرکز فرهنگی شهر کتاب برگزار شد.

میلاد عظیمی ضمن بیان اینکه جامعه ما نیاز دارد عبید زاکانی بخواند، گفت: عبید از نسل شاعرانی است که سعدی را ندیدند، اما در محیطی که خاطره سعدی در آن زنده بود زیسته‌اند؛ خصوصاً که عبید سالیانی از عمرش را در شهر شیراز گذرانده است. سال‌هایی که عبید در شیراز بود، سعدی محبوب‌ترین شاعر بود و عموم محافل ادبی به‌خصوص شاعران شیرازی سخت تحت تاثیر او بودند.

وی ضمن اشاره به شاعران شیرازی که تحت نفوذ سخن سعدی بوده‌اند، اضافه کرد: شعر سعدی در عصر عبید همه جا رواج داشت، اما در شیراز به‌طور خاص مورد عنایت بود. طبیعی است که عبید در شهر شیراز، به طور خاص با شعر سعدی انس و مناسبات داشته و از او تأثیر گرفته باشد.

سخنران نشست در ادامه درباره آثار عبید زاکانی گفت: آثار عبید را می‌توان به آثار منظوم و منثور یا هزل و جد طبقه‌بندی کرد و در همه قسم سخن عبید نشان ذهن و زبان سعدی دیده می‌شود. حضور سعدی در میراث فرهنگی عبید زاکانی در حوزه‌هایی چون تضمین قابل بررسی است.

او ادامه داد: عبید بیت‌ها ها و مصرع‌هایی از بوستان، گلستان، غزلیات، قطعات و مفردات سعدی را تضمین کرده، هزلیات سعدی مورد توجه او بوده و به ابیاتی از مثلثات او استناد کرده است. او ابیاتی از فردوسی، معزی، سنایی، خیام، انوری، نظامی، عطار و دیگران را به شیوه تضمین و اقتباس آورده است، اما بیش از هر شاعر دیگری اشعار سعدی را تضمین کرده است. البته بیشتر مواقع نامی هم از سعدی نیاورده، که این خود نشانه کمال اشتهار اشعار تضمین‌شده سعدی است، که متهم شدن به انتحار و دزدی را در پی نداشته است.

هیچ شاعری به اندازه سعدی برای عبید محبوب نبوده است
عضو هیات علمی دانشگاه تهران ضمن تعریف تضمین از زبان محمدبن عمر رادویانی، که صاحب قدیمی‌ترین متن درباره بلاغت در زبان فارسی است؛ اضافه کرد: عبید چون از سعدی بیشتر از دیگران تضمین کرده، لاجرم شعر او را بیشتر دوست داشته و با شعر او بیشتر از دیگران انس گرفته است؛ بنابراین به نظر می‌رسد هیچ شاعری به اندازه سعدی برای عبید محبوب نبوده است.

عظیمی در ادامه به تضمین‌های عبید از سعدی در دو ساحت هزل و جد اشاره کرد و افزود: هزل‌های منظوم عبید در دو دسته است؛ یکی رباعیات و دیگر اشعاری است که در مقوله نقیضه‌سازی قرار می‌گیرد، که در سنت نقیضه‌سازی هزل، نام عبید در کنار سوزنی و پوربهای جامی و سوزنی قرار می‌گیرد. روش پوربها و سوزنی این بود که در وزن و قافیه قصیده و غزل جدی، اشعار هزل می‌ساختند؛ اما طبع عبید در نقیضه‌سازی عموماً به تضمین اشعار جدید در غزل مثنوی و قطعه هزل است.

این پژوهشگر ادبیات در ادامه گفت: اساس نقیضه‌سازی معمولا در نقیضه کردن اشعار مشهور است و چون چنین است، طبیعی است که عبید بیشتر شعرهای سعدی را در این نقیضه‌ها، تضمین کرده باشد. یک بخش از عمده‌ترین استفاده‌های عبید از کارهای سعدی، در نقیضه‌هایی است که شعرهای لطیف و عاشقانه سعدی را گرفته و از آن‌ها مضامین جنسی ساخته است.

عظیمی در ادامه به تضمین شعر سعدی در رسالات عبید اشاره کرد و گفت: در کتاب اخلاق الاشراف که در زبان فارسی بی‌نظیر است، شیوه استفاده از ابیات سعدی چنین است، که بیت‌های سعدی را در بافت معنایی غیر واقعی آن قرار می‌دهد و همین را وسیله‌ای برای آفرینش تضمین می‌کند. یعنی به تعبیر امروزی عبید در رساله اخلاق‌الاشراف از سعدی استفاده ابزاری می‌کند.

وی ضمن آوردن نمونه‌هایی از تضمین عبید از اشعار سعدی در کتاب اخلاق‌الاشراف، ادامه داد: عبید در رساله دلگشا که مجموعه‌ای از بزله‌ها و فکاهی‌ها و لطیفه‌ها است و حکایت‌های کوتاه و فوق‌العاده درخشان دارد؛ شعر سعدی را در دهان قهرمانان حکایت نهاده و با آن طنز خلق کرده است. عبید هم چنین رساله‌ای به نام «ریش‌نامه» دارد که موضوع آن مورد توجه سعدی بوده و در گلستان و هزلیات از آن گفته است. به همین دلیل وی در این رساله نام سعدی را با احترام بسیار برده است.

عظیمی در بخش دیگری از سخنان خود گفت: عبید در آثار جدی خود مانند قصاید نیز بسیاری از ابیات سعدی را تضمین کرده است. در غزلیات عبید هم بیت‌ها و مصراع‌هایی از سعدی تضمین شده است. یک شیوه تضمین عبید از شعر سعدی این است که بیت مطلع یک غزل را به عنوان مصرع دوم دو بیت متوالی به کار می‌برد.

او ادامه داد: بخش مهمی از حضور سعدی در میراث عبید، تضمین‌های سعدی است و هیچ شاعر دیگری در این زمینه با سعدی برای عبید قابل مقایسه نیست. نقش دیگری از تأثیر پذیرفتن عبید از شعر سعدی، استقبال از غزل‌های او است. یعنی یک روش استفاده از سعدی استقبال کردن از غزل‌هایش است که عبید هم از این قاعده مستثنا نیست؛ ولی قضیه عبید با دیگر شاعران متفاوت است.

سخنران نشست اضافه کرد: عبید با همه تاثیری که از سعدی پذیرفته، اما خیلی از او استقبال نکرده، البته در بعضی موارد فقط وزن و قافیه را استقبال کرده است. عبید شاعر متوسطی است؛ اما سبک شاعری او بدون تردید در زیرمجموعه سبک سعدی است؛ یعنی مثل سعدی بنا را بر سادگی زبان و تمرکز بر انواع تقابل‌ها، تضادها و منازعات مردمی ساده قرار داده‌اند؛ با این تفاوت که به اندازه سعدی زبان فارسی را بلد نبوده و توانایی ساختن مضمون‌های مختلف در ساختارهای نحوی رنگارنگ را نداشته است. در نتیجه شعر سعدی در نگاه اول ساده است، اما غنی است و خسته کننده نیست. در مقابل غزل عبید فقیر و خسته کننده است.

او ادامه داد: غزل حافظ زیر مجموعه سبک سعدی نیست؛ اما او بسیار بیشتر از عبید بر خوان سعدی نشسته است. عبید برخی از غزل‌های سعدی را استقبال کرده است؛ البته هرگز به سخن او نرسیده است. او گاهی هم کاملا به استقبال غزل سعدی نمی‌رود؛ وزن و ردیف را نگاه می‌دارد و قافیه را تغییر می‌دهد، کاری که حافظ هم انجام داده است.

عضو هیات علمی دانشگاه تهران با بیان اینکه عبید معمولا خود را به عرصه مقایسه با سعدی نمی‌کشاند، اضافه کرد: عبید می‌کوشد در همان زمینه وزن و قافیه، با استفاده از قافیه‌هایی که سعدی استفاده نکرده و ساختن مضمون‌هایی که در غزل نیامده، خود را از مقایسه با سعدی برهاند.

نام‌آوران؛ بازیگران حکایات بزل‌آمیز عبید
عظیمی در بخش دیگر سخنان خود به واژه‌ها و تعابیر سعدی در آثار عبید اشاره کرد و با آوردن نمونه‌های از آن گفت: از دیگر روش‌های مورد علاقه عبید برای ساختن موقعیت طنزآمیز، نسبت دادن مطالب و مقالات فضلی به برخی بزرگان دین، دانش، ادب و سیاست است. این ناموران، بازیگران حکایات بزل‌آمیز عبید هستند و سخنان و احوالی به آنها منسوب می‌شود، که قاعدتاً با عنایت به جایگاه اجتماعی، نباید چنین باشد. اما به هرحال عبید در حد وسیعی استفاده کرده است.

او ادامه داد: مضامین و موضوعات هزل‌های منظوم و غیر اجتماعی عبید در مواردی مشابه هزل‌های سعدی است؛ با این اختلاف که در حدهای غیر اجتماعی عبید یک مضمون بارها و بارها تکرار می‌شود؛ اما سعدی معمولاً یک مورد را تکرار نمی‌کند. اوج هنر عبید، رساله‌های طنزآمیز است، که بی‌مانند است و این رساله‌ها وامدار گلستان سعدی است؛ یعنی مهم‌ترین آموزگار او به در مسائل طنزآمیز گلستان است.

سخنران نشست در بخش دیگری از سخنان خود اظهار کرد: سعدی گلستان را آیینه‌ای برای حضور تقریبا تمام طبقات و اقشار کرده است؛ که این در رساله عبید به‌خصوص در رساله دلگشا دیده می‌شود. رسایل عبید مانند گلستان سعدی چند صدایی است؛ با این تفاوت که چشم‌انداز سعدی گسترده‌تر است؛ چون حرف‌های جدی هم دار.د چشم‌انداز عبید به طنز محدود است؛ اما در همان چشم‌انداز طنز و هزل چندصدایی حیرت انگیزی دارد.

عظیمی ضمن بیان اینکه در گلستان تاریخ و جغرافیا گسترده است، که در عبید هم این مسئله دیده می‌شود؛ افزود: رسایل عبید آیینه‌ای است که نشان می‌دهد ما با مولفی باهوش، نکته‌سنج، مردم‌شناس طناز و دلیر روبه‌رو هستیم. گلستان کتابی است که واقعیت جامعه سعدی را تصویر می‌کند؛ آینه عیب‌نمای زشتی‌های انسان و جامعه عصر سعدی است؛ رسایل عبید نیز چنین است. عبید از سعدی آموخته که آینه‌دار جامعه باشد و سخن حق تلخ را به شهد ظرافت بیامیزد و به خورد جامعه فاسد‌الاخلاق بدهد تا اصلاح شود.

وی در پایان گفت: سعدی و عبید در بسیاری موضوعات با یکدیگر مشابه هستند، اما تفاوت آن‌ها در زبان عفیف سعدی است. این دو از یک منظر به جامعه نگاه می‌کنند و همه پلشتی‌های جامعه را می‌بینند؛ اما دست عبید باز است و همه چیز را می‌گوید.