در سال 1397 خورشیدی، تعدادی از چهره‌های دینی که دستی نیز بر قلم داشتند، جهان فانی را بدرود گفتند که فقدان هریک خُسرانی برای جامعه ایران است. برماست، پاسداشت یاد و نامشان و حفظ و تامل در یادگارانشان. شاید برخی از این شخصیت‌ها به جهاتی چهره‌هایی شناخته‌شده‌تر بودند؛ همچون مرحوم آیت‌الله احمد احمدی؛ رئیس سازمان سمت یا آیت‌الله هاشمی شاهرودی؛ رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام.
غروب غم‌انگیز مردی از جنس علم و اخلاق
هنوز فروغ نگاه مهربانِ پدرانه‌ای که در عین شدت بیماری و رنجوری تن، صبورانه در واپسین روز سی‌ویکمین روز نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، دعوتم را برای گفت‌وگو پذیرفت، به خاطر دارم. گله‌هایی داشت و دغدغه‌هایی از جنس علم. نگران بود برای وضعیت کتاب در روزگار کنونی ایران. زمانی که حدود یک ماه بعد در 19 خردادماه 1397، خبر ناگهانی درگذشت آیت‌الله احمدی را شنیدم، خاطره آن دقایق در ذهنم زنده شد و فقدانش را عمیقا احساس کردم.
نگاهی به زندگی پربار این عالِم و فیلسوف معاصر ایرانی و تالیفات و ترجمه‌هایی که از مرحوم آیت‌الله احمدی به‌جای مانده، جایگاه بلند او را در حوزه و دانشگاه نمایان می‌کند. کتاب «بن‌لایه‌های شناخت»، حاوی آرای خاص او در فلسفه و نقد فلسفه کانت و برخی فلسفه‌های غربی و اسلامی است. «مختارات من نصوص الفلسفه الاسلامیه» را به‌طور مشترک با دکتر غلامحسین ابراهیمی دینانی نوشت. تالیف «پادزهر در نفی انکار نزول وحی» و ترجمه آثاری همچون «تأملات در فلسفه اولی» نوشته رنه دکارت، «نقد تفکر فلسفی غرب» اثر اتین ژیلسون و «تأسیس مابعدالطبیعه اخلاق» اثر امانوئل کانت، نیز در کارنامه علمی رئیس فقید سازمان «سمت» به چشم می‌خورد.
مروری گذرا بر دفتر زندگی آیت‌الله احمد احمدی
احمد احمدی، 15 شهریور 1312 در روستای کهکدان در ملایر چشم به جهان گشود. پس از فراگرفتن دروس حوزوی مقدماتی، به حوزه علمیه بروجرد رفت و به مدت پنج سال دروس دینی را تا اواخر سطح 2 فرا گرفت. سپس به حوزه علمیه قم رفت و دروس تفسیر و فلسفه اسلامی را در سطوح عالی (اسفار و شفا) نزد علامه طباطبایی، درس فقه و اصول را نزد بزرگانی همچون روح‌الله خمینی، سید حسین طباطبایی بروجردی، سلطانی، مشکینی، محقق داماد و نجفی مرعشی فرا گرفت و همزمان دکترای فلسفه غرب را از دانشگاه تهران اخذ کرد.
او از سال 1352 عضو هیأت علمی دانشگاه تهران بود و فلسفه اسلامی، فلسفه غرب و فلسفه تطبیقی را در مقطع دکترا تدریس کرد. این چهره فقید، از مؤسسان دانشگاه تربیت مدرس و همچنین موسس و رئیس سازمان سمت از ابتدا تا زمان بدرود حیات بود. حضور در دوره دوم مجلس شورای اسلامی به‌عنوان نماینده مردم تهران و عضویت در شورای عالی انقلاب فرهنگی از سال 1360 تا زمان فوت، از سوابق اجرایی مرحوم آیت‌الله احمد احمدی است.
.jpg)
رسیدن به قله‌های علم و سیاست از نجف تا تهران
یکی دیگر از مشهورترین چهره‌های دینی که در این سال، چشم از جهان فروبست، آیت‌الله سید محمود هاشمی شاهرودی؛ رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام بود. البته تا زمان وفاتش در سوم دی‌ماه 1397، چهره سیاسی بر چهره دینی و علمی‌اش سایه افکنده بود.
او در سال 1327 در شهر نجف اشرف و در خانواده‌ای مذهبی به دنیا آمد. پدرش سید علی حسینی شاهرودی، از استادان و بزرگان حوزه علمیه نجف بود. سید محمود در نجف پس از اتمام دروس سطح حوزه، در دهه 1350 از شاگردان خاص درس خارج فقه و اصول سیدمحمدباقر صدر بوده و از ایشان اجازه اجتهاد دریافت کرد. همچنین از درس استادان دیگر همچون سید ابوالقاسم خویی و سید روح‌الله موسوی خمینی نیز بهره برد. او پس از مراجعت به قم، از سال 1358 به تدریس خارج فقه و اصول پرداخت.
ریاست قوه قضائیه، ریاست مجمع تشخیص مصلحت نظام، عضو فقیه شورای نگهبان، نائب رئیس اول مجلس خبرگان رهبری، رئیس هیأت عالی حل اختلاف و تنظیم روابط قوای سه‌گانه و عضویت جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ازجمله مسئولیت‌های اجرایی مرحوم هاشمی شاهرودی بوده است. او همچنین با حکم مقام معظم رهبری، ریاست مؤسسه «دائرةالمعارف فقه اسلامی بر طبق مذهب اهل بیت» را برعهده داشت.
از رئیس فقید مجمع تشخیص مصلحت نظام، ده‌ها عنوان کتاب در زمینه‌های فقه و اصول و مباحث حقوقی و موضوعات دینی به‌جای مانده که از آن‌جمله می‌توان به «بحوث فی علم الاصول (تقریرات درس‌های اصول شهید صدر در 7 جلد)»، «اضواء و آراء: تعلیقات علی کتابنا بحوث فی علم الاصول (3 جلد)»، «دروس فی علم الاصول»، «درسنامه اصول فقه (5 جلد)»، «قاعده الفراغ و التجاوز»، «قراءات فقهیه معاصره (2 جلد)»، «بحوث فی الفقه الزکاه (4 جلد)»، «موسوعه الفقه الاسلامی طبقا لمذهب اهل البیت علیهم السلام (تاکنون 32 جلد)»، «فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام (تاکنون 5 جلد)»، «معجم فقه الجواهر (6 جلد)»، «المعجم الفقهی لکتب الشیخ الطوسی (6 جلد)»، «موسوعه الفقه المقارن (تاکنون 6 جلد)»، «تحقیق و بازنگری کتاب الغدیر علامه امینی (چاپ جدید 14 جلد)»، «محاضرات فی الثورة الحسینیة»، «رساله احکام جوانان»، «حکومت اسلامی» و «جهان‌بینی اسلامی» اشاره کرد.
حاج آقا مرتضی، شاگرد برجسته بنیانگذار انقلاب اسلامی
آیت‌الله مرتضی تهرانی که به علت نارسایی کلیوی در بخش مراقبت‌های ویژه بستری بود، بامداد شنبه 30 تیرماه 97، دار فانی را وداع گفت. ایشان، برادر بزرگتر مرحوم آیت‌الله حاج‌آقا مجتبی تهرانی و از شاگردان برجسته امام خمینی (ره) بود. قبل از انقلاب نیز از فعالان و یاران نزدیک بنیانگذار انقلاب اسلامی محسوب می‌شد و بعد از تبعید امام خمینی (ره) به نجف نیز به آنجا رفت و از معدود کسانی بود که در درس‌های ایشان در نجف شرکت کرد.
شیخ مرتضی تهرانی، معروف به «حاج‌آقامرتضی» (در جوانی مشهور به انصاری)، فرزند ارشد میرزا عبدالعلی تهرانی و برادر مجتبی تهرانی و مهدی کلهر است. او در دوران نوجوانی، مدتی به همراه خانواده در مشهد ساکن بوده و پس از مدتی که خانواده به تهران آمدند، برای تحصیل به قم رفت. پدرش از شاگردان شیخ عبدالکریم حائری یزدی بود.
حج آقا مرتضی، از شاگردان برجسته سید روح‌الله خمینی بود و در دروس خارج فقه سید حسین طباطبایی بروجردی نیز شرکت می‌کرد. او همچنین در دومین دوره تدریس اسفار توسط علامه طباطبایی نیز شرکت داشته است. در جوانی به همراه محمد مفتح، محمدتقی مصباح یزدی، محمدرضا مهدوی کنی، محمدباقر باقری کنی، محمد امامی کاشانی، اکبر هاشمی رفسنجانی، محسن دانش آشتیانی، سید حسن میردامادی، بهجتی کرمانی، میرزا علی غفوری، جواد الهی کنی و آمیرزا حسین نوری، به تحصیل و مطالعه دروس ریاضیات، فیزیک، شیمی، فیزیولوژی، زبان، زمین‌شناسی و اقتصاد پرداختند تا زبان جامعه، آموزش و پرورش و دانشگاه امروز را هم بدانند.
ازجمله آثار بجای مانده از این استاد اخلاق، می‌توان به «معرفت در زیارت علی بن موسی الرضا علیه السلام» تلخیصی بیانات وی و برگرفته از بیست جلسه سخنرانی مشهد در نوروز سال‌های 83، 84، 88 و 89، «توسل در دنیا بذر شفاعت در آخرت» تلخیصی از بیانات وی در محرم سال 72، «مباحث توحیدی 1» و «خدا شناختنی 1 و 2» اشاره کرد.
بزرگی که همچون نامش، عُمری با کتاب بود
پنجشنبه 23 فروردین 97، جامعه علمی و دانشگاهی ایران، یکی از چهره‌های ارزشمند خود را از دست داد. محمدباقر کتابی؛ مفسر نهج‌البلاغه و مثنوی و از اساتید الهیات، عرفان و فلسفه، در این روز در سن 95 سالگی، دار فانی را وداع گفت.
او در سال 1302 شمسی در اصفهان متولد شد. در سال 1329 وارد دانشکده حقوق دانشگاه تهران شده و سال 1333 با گذراندن رساله‌ای درباره عقد فضولی در فقه و حقوق مدنی، با درجه بسیار خوب فارغ‌التحصیل شد. بیش از 30 سال در دانشگاه‌های اصفهان و صنعتی و دانشگاه آزاد اسلامی نجف‌آباد، به تدریس متون ادبی و عرفانی چون مثنوی مولانا، دیوان شمس، حدیقه سنائی و تاثیر قرآن و حدیث در ادب فارسی پرداخت. اشتغال در امور قضایی، تدریس در آموزش و پرورش و عضویت در انجمن آثار و مفاخر اصفهان نیز از جمله سوابق علمی زنده‌یاد کتابی است.
از تألیفات این استاد دانشگاه می‌توان به «رجال اصفهان در علم و عرفان و ادب و هنر» و «مقدمه بر کتاب (وحدت وجود) تألیف مرحوم استاد فضل‌الله ضیاء نور» اشاره کرد.
کارنامه درخشانِ علمی و اجرایی از مردی اخلاق‌مدار
محمدجواد صاحبی؛ استاد حوزه و دانشگاه، شامگاه سه‌شنبه 23 بهمن 1397 دار فانی را وداع گفت. او عضو شورای دین‌پژوهان کشور، رئیس انجمن ادیان و مذاهب حوزه علمیه قم، موسس نشریه کیهان اندیشه و مولف کتاب‌های مهمی در زمینه تاریخ اسلام و تاریخ جنبش‌های اسلامی معاصر بود.
او در سال 1333 در محله مغان شهرستان شاهرود به دنیا آمد. از سال 1357 در قم مستقر شد و علوم متداول حوزه را فرا گرفت. چه در زادگاهش و چه در ادامه سال‌های عمر، از محضر درس استادان بسیاری بهره برد.
در سال 1358، با تشکیل سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، نخست به‌عنوان مسئول آموزش عقیدتی سیاسی نیروهای عملیاتی سپاه و در ادامه به سمت مسئول انتشارات و مطبوعات کل سپاه منصوب شد که تا سال 1362 ادامه یافت. پس از مراجعت به قم مدتی هم عضو مرکز تحقیقات اسلامی سپاه بود که تا پایان سال 1363 استمرار داشت. در سال 1364 مجله کیهان اندیشه را تأسیس کرد که 14 سال فعالیت داشت و 84 شماره از آن منتشرشد. همزمان با مطبوعات دیگر نیز به همکاری پرداخت.
ازجمله آثار و تالیفات او می‌توان به «گفت‌وگوی دین و فلسفه»، «مبانی نهضت احیای فکر دینی»، «تفسیر تاریخ سرخ»، «سرچشمه‌های نو اندیشی دینی»، «نقد و تصحیح طبایع الاستبداد یا سرشت‌های خودکامگی»، «مناسبات دین و فرهنگ در جامعه ایران»، «تاکتیک‌های انقلابی سید جمال الدین اسدآبادی»، «حکایت‌ها و هدایت‌ها در آثار شهید مطهری»، «اندیشه اصلاحی در نهضت‌های اسلامی»، «مبانی نهضت احیای فکر دینی»، «درآمدی بر نظام رهبری در اسلام»، «مناسبات دین و فرهنگ در جامعه ایران»، «شناختنامه تفاسیر»، «سید جمال الدین اسدآبادی بنیانگذار نهضت احیای فکر دینی»، «گفت‌وگوی دین و فلسفه»، «تفسیر تاریخ سرخ» و«تفسیر تاریخ عاشورا» اشاره کرد.
از تالیف کتاب درسی تا حضور در برنامه «اخلاق در خانواده»
از دیگر چهره‌های دینی که در سال 97، به دیار باقی شتافت، حجت‌الاسلام والمسلمین سید علی‌اکبر موسوی حسینی، متولد 1318 در تهران، مؤلف و از استادان اخلاق حوزه و دانشگاه بود. وی در دهه 60، مجری برنامه تلویزیونی پرمخاطب «اخلاق در خانواده» در شبکه یک صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران بود. این استاد اخلاق، پنجشنبه 31 خردادماه در سن 79 سالگی دار فانی را وداع گفت.
نماینده مردم تهران در مجلس شورای اسلامی در دوره‌های چهارم و پنجم، مدیرکل آموزش و پرورش استان تهران، رئیس کمیسیون آموزش و پرورش مجلس و عضویت در شورای عالی انقلاب فرهنگی از مسئولیت‌های او بوده است.
تالیف «اخلاق در خانواده»، مجموعه پنج جلدی «سلام بر خورشید (داستان درخشان زندگانی خاتم پیامبران (ص))» و کتاب‌های دینی سطوح ابتدایی و راهنمایی مدارس، در کارنامه علمی سید علی‌اکبر موسوی حسینی دیده می‌شود.
یادی از آیت‌الله دوزدوزانی؛ از تدریس و تالیف تا همراهی امام در نهضت
آيت‌‌الله محسن دوزدوزانی، در سال 1307 در تبريز در ميان خانواده‌ای اهل علم و تقوا ديده به جهان گشود. پدرش مرحوم آيت‌‌الله العظمی حاج ميرزا محمود دوزدوزانی از عالمان بزرگ تبريز بود كه سال‌ها در نجف اشرف به تحصيل و تدريس پرداخته و شاگردان بسياری ازجمله علامه امينی (ره) را تربيت كرده بود. جد پدری‌‌اش نيز، مرحوم آيت‌‌الله محمدحسن دوزدوزانی، مشهور به «فخرالعلماء» بود.
این عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، سال‌های بسیاری را صرف آموختن و آموزاندن علم و نوشتن کرد. ایشان همچنین از نخستين سال‌های آغاز نهضت امام خمينی (ره)، همواره يار امام بوده كه در جلسات مبارزاتی جامعه مدرسین حضور داشته و بسياری از اعلاميه‌های مهم آن را امضاء كرده است. در سال‌های رژيم طاغوت، در تبريز درس تفسير برگزار كرده و در ضمن آن به افشای ماهيت رژيم شاه پرداخته بود كه با استقبال شديد مردم روبه‌رو می‌شد.
از کتاب‌های فراوان او می‌توان به «اجود الشروح در شرح معالم الاصول»، «حاشیه بر رسائل»، «حاشیه بر تقریرایت علامه نائینی»، «تلخیص امالی سید مرتضی» و «شرح مکاسب مبسوط» اشاره کرد.
آیت‌الله محسن دوزدوزانی، پنجشنبه 21 تیرماه 97 در سن 90 سالگی، دعوت حق را لبیک گفت و به لقاء‌الله پیوست.
«بر ساحل سخن»؛ یادگاری ماندگار از مرتضی صالحی خوانساری
حجت‌الاسلام والمسلمین سیدمرتضی صالحی خوانساری؛ خطیب و استاد حوزه علمیه قم، ۱۳ اسفند 97، پس از تحمل یک دوره بیماری، دعوت حق را لبیک گفت.
او متولد نیمه آبان سال 1318 شمسی در شهر خوانسار بود. پس از اتمام دروس ابتدایی در حوزه علمیه خوانسار، به قم و در ادامه به تهران آمد و سال‌ها در کنار تحصیل، تدریس نیز داشته و تقریبا تمامی کتاب‌هایی را که خوانده، درس داده است.
مرحوم صالحی خوانساری در مبارزات انقلابی نیز حضوری پررنگ داشته و طعم تلخ زندان‌های ساواک را نیز چشیده است. راه‌اندازی کمیته انقلاب اسلامی ایران همراه با مرحوم آیت‌الله مهدوی کنی، آیت‌الله خسروشاهی و ...، فرماندهی کمیته تهران، نماینده امام (ره) و مسئول عقیدتی سیاسی شهربانی کشور، مسئول جذب، گزینش و استخدام روحانیون سراسر کشور در نیروی انتظامی و یک دوره نمایندگی در مجلس شورای اسلامی، از مسئولیت‌های اجرایی او در نظام جمهوری اسلامی ایران بوده است.
از او 2 عنوان کتاب به یادگار مانده که کتاب سه جلدی «بر ساحل سخن» یکی از آن‌ها است. این کتاب با موضوع چهارده معصوم در برگیرنده یادداشت‌هایی سیدمرتضی صالحی‌خوانساری است که از سوی انتشارات بوستان کتاب قم در سال 97 به چاپ رسیده است.
فقدان عالِمی از دیار زاینده‌رود
سحرگاه هشتمین روز از اسفندماه 97، یکی دیگر از علمای فاضلِ معاصر اصفهان، آیت‌الله سیدعبدالحسین روضاتی، چشم از جهان فروبست.
آیت‌الله روضاتی، متولد 1305 شمسی در اصفهان بود و از محضر استادانی همچون حضرات آیات حاج سید محمدرضا خراسانی، سید حسین خادمی، سید مصطفی مهدوی، سید علی بهبهانی و سید علی علامه فانی بهره برده است. او از پرورش‌یافتگان مکتب علمی فقهای عظیم‌الشان شیعه به‌ویژه مرحوم آیت‌الله‌العظمی بهبهانی بود که 92 سال عمرشریف و پربرکت خود را در راه ترویج و نشرمعارف نورانی اهل‌بیت (ع)، به وعظ و خطابه، تهذیب نفوس، راز و نیاز، مناجات با پروردگارمتعال و دستگیری و رسیدگی به امورمحرومان و مستضعفان کرد و با تاسیس مراکز مذهبی و فرهنگی و موسسات خیریه، خدمات عام‌المنفعه‌ای از خود به یادگار گذاشت.
مرحوم آیت‌الله سیدعبدالحسین روضاتی از حضرات آیات عظام خوئی، گلپایگانی، میر سیدعلی بهبهانی، صافی گلپایگانی، وحید خراسانی و سیستانی، اجازه روایت و یا امور حسبیه داشت. این عالم فقید، دو کتاب در زمینه‌های حج و ادعیه و کتابی در زمینه احادیث اخبار با عنوان «طُرَف الاحادیث» نوشته است.
بیش از هفت دهه مبارزه، تحصیل، تدریس و نوشتن
آیت‌الله محمد مومن از فقهای شورای نگهبان و عضو مجلس خبرگان رهبری، پنجشنبه دوم اسفندماه، به دیدار حق شتافت.
محمد دانش‌زاده قمی، مشهور به محمد مؤمن، 23 دی 1316 در قم متولد شد. تحصیلات مقدماتی را در قم و ابتدا در مکتب‌خانه و سپس در «مدرسه جامع تعلیمات دینی» گذراند و همزمان به تحصیل در حوزه علاقه‌مند شد. او با بهره‌گیری از استادانی همچون روح‌الله موسوی خمینی (ره)، علامه طباطبایی، علی مشکینی، شیخ مرتضی حائری و سید محمدرضا گلپایگانی به درجه اجتهاد دست یافت.
قبل از پیروزی انقلاب، با پیروی از امام خمینی (ره) و عضویت در جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، در مبارزات علیه حکومت شاه نقش داشت و این فعالیت‌ها به تبعید او و 24 تن از اعضای جامعه مدرسین انجامید و به تویسرکان تبعید شد.
آیت‌الله مومن، علاوه بر مسئولیت‌های اجرایی، در زمینه علوم اسلامی کتاب‌های مهمی را تالیف کرده که از آن‌جمله می‌توان به «کلمات سدیده»، «مبانی تحریر الوسیله للامام الخمینی - القضاء و الشهادت»، مبانی تحریر الوسیله للامام الخمینی (ره) - کتاب الحدود»، «تسدید الاصول» و «الولایه الالهیه الاسلامیه، او الحکومه الاسلامیه زمن حضور المعصوم و زمن الغیبه - جلد 1و2و3» اشاره کرد.
خالق ترجمه منظوم قرآن کریم، آسمانی شد
عباس دوزدوزانی؛ خالق ترجمه‌ای منظوم از قرآن کریم، یکشنبه 7 مرداد 1397 در سن 76 سالگی، به دیدار حق شتافت.
عباس دوزدوزانی، فرزند حاجی‌بابا، پانزدهم خرداد سال 1321 در تبریز متولد شد. از پایه‌گذاران سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و نخستین فرمانده کل سپاه بود. او همچنین وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی دولت شهید محمدعلی رجایی در دهه 60 بوده، در دوره نخست مجلس شورای اسلامی، نماینده مردم تبریز و در دوره‌های دوم و سوم مجلس شورای اسلامی نیز به‌عنوان نماینده مردم تهران در مجلس حضور داشت. او همچنین در دوره‌هایی معاون دکتر معین (وزیر علوم)، مشاور محمد خاتمی (رئیس‌جمهور)، عضو و رئیس شورای شهر تهران در دوره اول شوراها و رئیس کانون زندانیان سیاسی قبل از انقلاب بوده است.
مهم‌ترین اثری که از مرحوم عباس دوزدوزانی به‌جای مانده، ترجمه منظوم قرآن کریم است که در بیست و ششمین دوره نمایشگاه بین‌المللی قرآن کریم در سال جاری رونمایی شد.
بزرگانی که نام و یادشان در حافظه تاریخ می‌ماند
حجت‌الاسلام والمسلمین سیدمهدی طباطبایی؛ استاد اخلاق، روحانی مجتهد، نماینده چندین دوره مجلس شورای اسلامی، پنجشنبه 27 اردیبهشت 97 همزمان با نخستین روز ماه مبارک رمضان در سن 82 سالگی، دار فانی را وداع گفت. او متولد ۱ فروردین 1315 در رفسنجان از همکفران و یاران سید نواب صفوی و گروه فداییان اسلام و از قدیمی‌ترین شاگردان و یاران امام خمینی (ره) بود.
آیت‌الله حسین حق‌شناس تنگستانی، از علما و روحانیون برجسته استان بوشهر که تاسیس و راه‌اندازی بزرگترین دارالقرآن جنوب کشور در اهرم از خدمات ماندگار ایشان بوده، چهارشنبه 27 تیرماه 1397 به دیار باقی شتافت.
آیت‌الله شیخ محمدرضا حدائق، معروف به «شیخ العلماء» یکی از علمای بزرگ فارس و شیراز بود که 20 تیرماه سال جاری، در بیمارستان نمازی شیراز درگذشت. ایشان، رئیس حوزه علمیه منصوریه، یکی از حوزه‌های علمیه بنام شیراز و از بنیان‌گذاران جامعه روحانیت مبارز در فارس و شیراز بود.
نظر شما