خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)- آناهید خزیر: «فرهنگ بلوچی-فارسی» (شامل بیش از شصت هزار واژه و اصطلاح بلوچی و معنی آن‌ها به فارسی) است که به کوشش عبدالغفور جهاندیده در دوجلد از سوی انتشارات معین منتشر شده و در سی و ششمین دوره جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران به عنوان برگزیده شناخته شده است. «فرهنگ بلوچی-فارسی» بیش از 60 هزار واژه و اصطلاح دارد و به برخی از ویژگی‌های زبان بلوچی، گویش‌های مهم بلوچی، گویش شرقی و گویش غربی، رابطه زبان بلوچی با زبان‌های باستانی ایران، بلوچی با پارسی باستان، بلوچی با پارسی میانه، رسم‌الخط زبان بلوچی و... پرداخته است.

در گام نخست از خودتان و فعالیت‌هایتان برایمان بگویید.
در رشته زبان و ادبیات فارسی تحصیل کرده‌ام و دکترای این رشته از دانشگاه علامه طباطبایی هستم. و از سال 1380 عضو هیات علمی و استادیارگروه ادبیات فارسی دانشگاه دریانوردی و علوم دریایی چابهار هستم. پیش ازاین کتاب، چهار کتاب دیگر در حوزه ادبیات بلوچستان به چاپ رسانده و چندین مقاله علمی پژوهشی نیز در مجلات معتبر منتشر کرده‌ام. کتاب «حماسه سرایی در بلوچستان» در زمستان سال 1390به عنوان کتاب فصل شناخته شد. و در کنار آن، کتاب «منظومه­های عاشقانه بلوچی» را نیز به چاپ رساندم. هر دو کتاب مذکور در مدت کمی نایاب شدند. «منظومه مکُّران» عنوان کتاب دیگری است که به چاپ رسانده ام و کتابی نیز درباره شاعر بزرگ فارسی گو و بلوچی گوی بلوچ، عبدالله روانبُد پیشِنی به طبع رسانده‌ام.




چه شد که به فرهنگنامه‌نویسی روی آوردید به ویژه فرهنگ بلوچی.
گذشته از دلبستگی و شوقی که در پژوهش در دنیای واژه ها داشتم، جای خالی فرهنگ بلوچی- فارسی در مطالعات ایرانشناسی و زبانشناسی و مردم‌شناسی ایران خالی بود. منبع محققان پیش از این تحقیقات محققان فرنگی بود که برای مدتی در بلوچستان زیسته یا ماموریت داشته اند. این جانب احساس کردم که با تدوین و تالیف این فرهنگ بتوانم به جامعه علمی و مردم کشورم به ویژه مردم بلوچ زبان خدمتی بکنم و نیاز پژوهشگران و علاقه مندان به زبان را تا حدودی برآورده کنم

کار گردآوری این فرهنگنامه دو جلدی چند سال به درازا کشیده است؟
کار گردآوری فرهنگ بلوچی-فارسی را از سال 1368 هم‌زمان با معلمی در روستا آغاز کرده‌ام  و تألیف این فرهنگ بیست سال زمان برده است. و شش هفت سال اخیر از پرکارترین روزهای زندگی‌ام بوده اند و کار آماده سازی فرهنگ، در این مدت، شبانه روز، وقت مرا گرفته بود.

شیوه گردآوری واژه‌های بلوچی چگونه بوده است؟
زبان بلوچی زبان مادری من است این زبان دارای چند گویش و دهها لهجه است و تنوع لهجه ها و گویش­ها کار را بر من سخت­تر کرده است. شیوه تحقیق بیشتر میدانی و بخشی از آن کتابخانه ای بوده است. من با دلبستگی فراوانی که به پژوهش در این زمینه داشتم کار تدوین واژه‌ها و اصطلاحات را با تحمل همه مشکلات که بیشتر محققان میدانی مواجه هستند ادامه دادم شیوه گردآوری واژه ها نخست بر مبنای فیش نگاری بوده و و در طول این ۲۰ سال بیش از پنجاه هزار فیش فراهم شد.  بیشتر منابع جمع آوری واژه، افراد روستایی به‌ویژه سالمندان بوده اند. اما در سالهای اخیر با رشد روش های پژوهشی و ظهور ابزارهای نوین ثبت و نگارش، فیش نگاری تا حدود زیادی جای خود را به ابزارهای رایانه‌ای داد. در کنار تحقیقات میدانی، صدها کتاب بلوچی را خوانده و یک یک واژه‌های مورد نیاز و ثبت نشده را همراه با نمونه و مثال ثبت و ذکر کرده‌ام.
 
درباره زبان بلوچی و گویش‌های آن بیشتر بگویید.
زبان بلوچی از خانواده زبانهای ایرانی است که در ایران کنونی، پاکستان، افغانستان و در عمان و برخی از کشورهای دیگر تکلم می‌شود. این زبان دارای چند گویش و چندین لهجه است تنوع لهجه‌ها بسیار زیاد است. اگرچه بلوچستان در شرق ایران واقع شده است اما زبان بلوچی به گروه زبانهای غربی ایران تعلق دارد و در واقع با زبانهای کردی و گیلکها و تالشی هم گروه است. مطابق نظر زبانشناسان، زبان کهن بلوچی به همراه زبانهای فارسی ، پشتو، کردی و آسی زبان‌های ایرانی نو را تشکیل می‌دهند نو به این معنی است که هنوز رایج هستند و مانند بسیاری از زبان‌های دیگر از بین نرفته‌اند. 

زبان بلوچی همچنانکه گفتم دارای چند گویش است و دو گویش مهم آن که در تحقیقات زبانی به آنها اشاره می‌شود عبارت‌اند از گویش غربی: که به آن مَکُّرانی نیز میگویند از این جهت که در مکران بیشتر کاربرد دارد. و اساس کار فرهنگی که نوشته ام بر این گویش است. گویش شرقی: این گویش در شمال و شرق ایالت بلوچستان پاکستان رایج و خود داری چند لهجه است. بخشی از مطالعات زبانی زبانشناسان فرنگی مربوط به این گویش است و در آن واج هایی وجود دارد که در گویش مکّرانی کاربرد ندارند.

آیا ادبیات بلوچی در گذشته مکتوب بوده یا به شکل شفاهی زنده مانده است؟
ادبیات بلوچی بسیار کهن و پربار است و در یک سده اخیر به صورت مکتوب درآمده است. پیش از آن به صورت شفاهی و روایی بوده و راویان و خنیاگران حامل آن بوده‌اند و در میان مردم عامه نیز به طور گسترده رایج بوده است. و عامل حفظ این ادبیات پربار و کهن همین رواج گسترده و محبوبیت شعر در میان مردم بوده است این محبوبیت هنوز احساس می‌شود.

رسم‌الخطی که در این کتاب به‌کار بردید چه معیاری دارد؟
رسم الخط به کار رفته در واژه ها و عبارات بلوچی، «بلوچی» است این رسم الخط ترکیبی از از الفبای فارسی و اردوست به علاوه نگارش واج هایی که مخصوص زبان بلوچی است تا بتوان راحت تر این زبان را خواند و نوشت. این رسم الخط را نخست سیدظهورشاه هاشمی از دانشمندان و زبانشناسان و محققان بزرگ بلوچی، به کار گرفت و از همان روزهای اول ارائه آن، برای ثبت آثار بلوچی از آن استقبال شد و امروزه بیشترین آثار بوسیلۀ این رسم الخط ثبت و ضبط می گردند.
 
درباره سید ظهور شاه هاشمی و آثارش بیشتر بگویید.
سید هاشمی ادیب، شاعر، محقق، زبانشناس و اندیشمند بزرگ معاصر بلوچ بود و نیاکانش در منطقۀ دشتیاری شهرستان چابهار می زیسته اند. و خود ساکن شهر کراچی بود. ایشان بنیانگزار تحقیق معاصر در زبان بلوچی است و آثار بسیاری از وی به جا مانده است. وی نخستین شخصی است که برای زبان بلوچی یک گویش معیار در نظر گرفت و هر کدام از آثار وی راهگشای ادیبان و شاعران و محققان است.

همان‌طور که دانشجویان می‌توانند در رشته زبان‌های باستانی تحصیل کنند آیا این امکان برای زبان بلوچی وجود دارد و در دانشگاه‌ها دانشجویان می‌توانند در رشته زبان بلوچی تحصیل کنند؟
بله، زبان بلوچی ظرفیت آن را دارد که به عنوان یک رشته دانشگاه مستقلا مورد تدریس قرار بگیرد آثار ادبی زیاد و گسترده‌ای که در این زبان وجود دارد که بسیاری از آنها به چاپ رسیده است گواه بر این ادعاست. خوشبختانه با مجوز وزارت علوم دو واحد درسی زبان و ادبیات بلوچی برای عموم دانشجویان به صورت اختیاری در دانشگاه‌های سیستان و بلوچستان و دانشگاه ولایت ایرانشهر ارائه می‌شود و به تازگی نیز مجوز تدریس رشته زبان و ادبیات بلوچی در دانشگاه سیستان و بلوچستان صادر شده است.




پیش‌تر گفتید که زبان بلوچی با زبان‌های باستانی ایرانی نیز پیوندی دیرینه دارد. در این باره نیز آگاهی بیشتری بدهید.
زبان بلوچی از زبان‌هایی است که نسبت به زبان‌های خویشاوند خود کمتر دگرگونی پذیرفته است و این ویژگی را به راحتی می‌توان در واژگان و ساختمان دستوری آن مشاهده کرد. این زبان از نظر آوایی و واژگان بیشتر به زبان‌های ایرانی پیش از اسلام و فارسی دری خراسان بزرگ همانند است و برای روشن شدن کهنگی و اصالت ساختمان و واژگان این زبان مثال‌های گوناگونی را در مقدمه کتاب فرهنگ بلوچی فارسی آورده‌ام.
 
آیا کتیبه‌ای از دوره باستان باقی مانده که به بلوچستان اشاره شده باشد.
در دوره هخامنشیان با توجه به کتیبه‌های شاهان هخامنشی، بخش وسیعی از سرزمین بلوچستان به عنوان «مَکا» یاد شده است. امروزه نام مَکُران که بر ناحیه جنوبی و ساحلی بلوچستان اطلاق می‌شود به احتمال فراوان، از نظر ریشه با واژه «مکا» ارتباط دارد.

چه آثاری را در دست چاپ دارید؟
در حال حاضر کتاب «عروض شعر بلوچی» را در دست دارم در این کتاب با پژوهش در آثار کهن و معاصر بلوچی به نتایج مهمی در زمینه وزن شعر بلوچی رسیده ام که با چاپ آن قطعا عروض‌دانان و ادیبان و شاعران از آن بهره خواهند برد و کمک شایانی نیز به چگونگی وزن شعر فارسی پیش از اسلام و فارسی عامیانه خواهد کرد. چند کتاب دیگر نیز در دست تالیف است از جمله تاریخ ادبیات در بلوچستان و تصحیح شعر چند شاعر کهن بلوچی.

قصد دارید کتابی درباره فرهنگ و آداب و رسوم مردم بلوچستان بنویسید؟
فعلا با توجه به تالیف و آماده سازی چند اثری که نام بردم قصدی بر چاپ چنین کتابی نیست اگرچه مطالب و نوشته های گوناگونی در این باره دارم ولی بعدها اگر عمری باقی ماند به این کار هم خواهم پرداخت.
 
دیدگاه‌تان درباره کتاب سال جمهوری اسلامی ایران چیست؟
کتاب سال یک اتفاق بسیار مبارک در حوزه کتاب است و نمی‌دانم اسمش را جایزه بگذارم یا مراسم قدردانی و سپاس. کسانی که کتاب می‌نویسند وقتی قدردانی مسئولان را می‌بیند به خود می‌بالند که در این بزم فرهنگی شرکت کرده‌اند. کتاب کالایی ارزشمند است زیرا با فکر و اندیشه انسان سروکار دارد. جایزه کتاب سال گذشته از از جنبه های دیگرش، جنبۀ معنوی بسیار مفیدی دارد.

از این‌که برگزیده این رویداد فرهنگی شدید چه احساسی دارید؟ 
زمانی که خبر دادند برگزیده کتاب سال شدم دلم آرام شد و خدا را شکر کردم  که زحماتم نادیده گرفته نشده و مسئولان کتاب سال فعالیت‌ مرا دیده‌اند. برای این کتاب، هر چند که رنج و زحمت بسیار کشیده ام خوشحالم زیرا این را خدمتی برای مردم شریف ایران و مردم بزرگوار بلوچستان می‌دانم. بسیار خرسندم که به این جایگاه دست یافتم. در این‌جا لازم می‌دانم از دست‌اندرکاران کتاب سال، ناشر کتابم (انتشارات معین) سپاسگزاری کنم. 

از بازخورد کتاب‌‌تان در بلوچستان و همچنین ایران بگویید.
فرهنگ بلوچی-فارسی استقبال خوبی داشت و در کمتر از یکسال چاپ نخست آن تقریبا به پایان رسیده است. برخی از کتاب‌ها که چاپ می‌شود مدت‌ها در ویترین کتابفروشی‌های می‌ماند، اما خوشبختانه این کتاب با این‌که تخصصی است در یکسال اول، چاپ نخست آن به پایان رسید. در بلوچستان نیز از این کتاب بسیار استقبال شد و فروش خوبی داشت.