سه‌کی که به تعبیر ایرج افشار شاید حرف اول را در زمینه مرقع‌سازی در عالم می‌زند سخنان خود را این‌گونه آغاز کرد: «سال‌هاست کاغذهای ژاپنی در کتابخانه‌های معتبر جهان و از جمله ایران برای ترمیم کتب مورد استفاده واقع می‌شود. در ایران کاغذسازی دستی تا حد زیادی منسوخ شده است هر چند اکنون کسانی به کاغذسازی رو آورده‌اند و همین‌ها بسیار به من اصرار داشتند که جلسه‌ای در زمینه فنون کاغذسازی بگذارم.»
سه‌کی که شاید از معدود کسانی باشد که هم در عمل و هم در نظر در زمینه نسخه‌شناسی فعالیت کرده است در ادامه افزود: «من در زمینه کاغذسازی ایرانی تخصصی ندارم اما در زمینه کاغذسازی ژاپنی به منبعی برخوردم به عنوان کاغذسازی که می‌تواند به خوبی فنون کاغذسازی در ژاپن را تبیین کند.»
او با اشاره به نگاه ژاپنی‌ها نسبت به فن کاغذی خود گفت: «از قدیم ژاپنی‌ها کاغذ خود را بهترین می‌دانسته‌اند. هر چند این ادعا بی اساس است. هر یک از انواع کاغذ برای مورد خاصی کاربرد دارد. کاغذ ژاپنی مرغوب است اما فقط یکی از انواع کاغذهاست.»
سه‌کی درباره سابقه کاغذسازی در ایران نیز گفت: «ایران اولین کشوری بود که در غرب چین شروع به کاغذسازی کرد و بعد از ایران بود که کاغذسازی به اروپا رفت.»
وی سپس با ذکر این نکته که در شیوه کاغذسازی در نقاط مختلف ژاپن اختلاف هست اما از لحاظ اصول تفاوت چندانی میان این شیوه‌ها نیست، گفت: «در اینجا قصد دارم از میان شیوه‌های کاغذسازی در ژاپن طریقه ساخت کاغذ کوزو را توضیح بدهم. زمانی این نوع از فن کاغذسازی به روستای اوسوکاوا تعلق داشت و سپس به استان سایتاما منتقل شد. این کاغذ از پوست درخت کوزو ساخته می‌شود و به کاغذ اوسوکاواشی معروف است. شی در این واژه به معنای کاغذ است.»
او گفت خصوصیات شیوه کاغذسازی چین و ژاپن با روش فعلی تفاوت چندانی ندارد و سپس خصوصیات سه نوع ماده اولیه کاغذ را توضیح داد. وی گفت: «کوزو دارای الیافی بلند و خشن است و به همین دلیل ممکن است کاغذ به دست آمده از این ماده یکنواخت نشود. ماده اولیه دیگر برای تولید کاغذ چوب درخت می‌تسوماتا است که الیاف بلند و ظریفتر از کوزو دارد و به لطافت مشهور است. اروپایی‌ها کاغذ به دست آمده از این چوب را با کاغذهایی که از پوست گاو استحصال می‌کردند مقایسه می‌کردند. آخرین ماده اولیه‌ای که از آن کاغذ به دست می‌آید گان‌پی است. پرورش الیاف گان‌پی دشوار است و به دلیل کمبود ماده اولیه با وجود اینکه بهترین ماده برای تولید کاغذ است، از این ماده کاغذ کمی تولید می‌شود.»
سه‌کی سپس به شرح مراحل تولید کاغذ از چوب درخت کوزو پرداخت و گفت: «اولین مرحله برای تولید چنین کاغذی بریدن درخت است. برای پرورش درخت کوزو نور آفتاب مستقیم و آب فراوان لازم است. کوزو نوعی از توت است و در ایران فراوان یافت می‌شود.»
او مرحله دوم تولید کاغذ را بخار دادن چوب نامید و گفت: «غالبا در دیگ‌های بخاردهی صد و پنجاه کیلو چوب بریده جا می‌شود و میزان بخاردهی کاغذ در روز ششصد تا هفتصد کیلو چوب است.»
سومین مرحله تولید کاغذ پوست کندن چوب‌های بخار داده شده است. سه‌کی گفت: «این پوست‌ها را معمولاً با ناخن خراش می‌دهند و با دست می‌کنند و به پوست کنده شده پوست سیاه می‌گویند. پوست‌های کنده شده زیر آفتاب خشک می‌شود و سپس سیاهی آن زدوده می‌شود. از ۱۰۰۰ کیلو چوب کوزو حدود ۵۰ کیلو مواد اولیه کاغذ به دست می‌آید.»
وی افزود: «پوست سیاه را بیش از پنج ساعت می‌خیسانند. آنگاه از آب می‌گیرند و سیاهی‌زدایی می‌کنند. دو شیوه برای سیاهی‌زدایی نیز عبارت است از: استفاده از پایه چوبی به نام «ماری» که همراه با سیاهی‌زدایی پوست را صاف هم می‌کند. شیوه دیگر زدودن پوست سیاه این است که با کارد و سپس دست، سیاهی را می‌زدایند اما با این شیوه دو تا سه کیلو ماده کاغذ کمتر به دست می‌آید و به همین دلیل صرفه اقتصادی ندارد.»
به گفته سه‌کی پس از زدودن سیاهی از پوست آن را می‌خیسانند و بعد ماده اولیه را با کربنات سدیم می‌پزند. وی گفت: «پخت پوست زمانی به اتمام می‌رسد که الیاف پوست به راحتی جدا شود. در قدیم به جای کربنات از خاکستر چوب و بعد از آن از آهک استفاده کردند.»
بعد از پخت پوست سفید، پوست‌ها را در رودخانه یا با آب روان می‌شویند تا رنگ‌بری صورت بگیرد و مرحله بعد نیز جرم‌گیری است: «پوست‌های سفید شسته شده را در سبد می‌گذارند و جرم و مواد زائد را برمی‌دارند. مرحله بعد کوبیدن پوست سفید است. عملیات جدا کردن الیاف از پوست در قدیم با دست انجام می‌شد. این‌کار را با قرار دادن مواد بر روی تخته‌ای از چوب بلوط انجام می‌دادند و پوست‌ها را بر روی تخته با دسته‌ای از جنس بلوط به آرامی و به صورت عمودی می‌کوبیدند تا الیاف جدا شود. در مرحله بعد با دو سته یک در میان پوسته‌ها را با سرعت و شدت یکنواخت می‌کوبیدند. کوبیدن پوست سفید بیش از یک ساعت به طول می‌انجامید و کار خسته کننده‌ای بود. به همین دلیل از ۱۹۲۰ به جای روش دستی از دستگاه الیاف‌کوبی هاوندار استفاده می‌شود.»
سه‌کی با ذکر این نکته که تولید مواد لازم برای ساخت کاغذ در این مرحله به پایان می‌رسد و مرحله ساخت کاغذ آغاز می‌شود، گفت: «برای ساخت کاغذ در حوضچه‌ای که مواد کاغذ در آن ریخته شده نوعی نشاسته مخصوص می‌ریزند و با نی خیزران هم‌می‌زنند تا مواد کاغذ جدا شود. سپس با چوب دیگری مواد کاغذ را در حوضچه پخش می‌کنند. نشاسته را دوباره می‌ریزند و مواد را به چپ و راست حرکت می‌دهند تا غلظت مواد یکسان شود.»
وی افزود: «سپس کاغذساز قالب کاغذسازی را به صورت مورب داخل حوضچه کرده و در عمق کم به سوی خود می‌کشد تا پرده نازکی که اولین لایه کاغذ است ساخته شود. این کار را ۴ تا ۵ مرحله انجام می‌دهند. از مرحله دوم قالب را با مهارتی مخصوص به صورت افقی در حوضچه حرکت می‌دهند تا هماهنگ‌سازی صورت بگیرد و ضخامت دلخواه به وجود بیاید.
سه‌کی سپس با اشاره به تفاوت‌های کاغذسازی در چین و ژاپن گفت: «این طریقه کاغذسازی را ناماشیزوکی یا کاغذسازی آب روان می‌نامند. این روش با روش کاغذسازی چینی که «کاغذسازی ثابت» بوده است تفاوت دارد. در روش چینی نشاسته به کار برده نمی‌شده است. وجود نشاسته در کاغذ ژاپنی کمک می‌کند الیاف به هم بافته شود. البته این نشاسته با شیوه‌های نشاسته‌گیری در هنگام آبگیری از کاغذ جدا می‌شود.»
سه‌کی ادامه داد: «بعد از آبگیری و نشاسته‌گیری کاغذها در آفتاب یا با حرارت آتش خشک می‌شوند. در کاغذهایی که با آتش خشک می‌شوند به مرور زمان لکه‌هایی سیاه که ستاره نامیده می‌شود به وجود می‌آید. به همین دلیل شیوه خشک کردن با آفتاب بهتر است.»
سه‌کی در پایان سخنانش گفت: «۱۳۰ سال پیش در ژاپن نزدیک ۷۰ هزار کارگاه کاغذسازی وجود داشت. در سال ۱۹۸۵ این تعداد به ۹۰۰ عدد رسیده بود و اکنون کمتر شده است.»
پس از پایان سخنان این نسخه‌شناس، وی در بیرون از سالن همایش با استفاده از کاغذهایی که به عنوان نمونه به نمایش در آمده بود به توضیح بیشتر فنون کاغذسازی پرداخت.
نظر شما