خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)- مریم منصوری: حسین مکی (زاده ۱۲۹۰ خورشیدی - درگذشته ۱۷ آذر ۱۳۷۸) روزنامه‌نگار و سیاستمدار، مورخ و چند دوره نماینده مجلس از جمله نماینده اول تهران در دوره شانزدهم است. وی فرزند باقر میبدی، در سال ۱۲۹۰ در میبد یزد متولد شد. تحصیلات ابتدایی را در مدرسه سلطانی و دوره متوسطه را در دارالمعلمین و مدرسه معرفت تا کلاس دهم گذراند. سپس به شهر یزد رفت و به پیشنهاد رئیس فرهنگ یزد در اداره فرهنگ این شهر به عنوان معلم کلاس ششم استخدام شد. مدت دو سال به معلمی پرداخت و پس از آن به تهران آمد و تحصیلات خود را نزد معلمین خصوصی ادامه داد. چندی ادبیات فارسی، صرف و نحو عربی، منطق و عرفان تحصیل کرد. 

وی پس از تشکیل نیروی هوایی به ارتش پیوست، و تا درجه استواری ارتقاء یافت. 
او پس از مدتی در اداره راه آهن اشتغال یافت و به سمت مدیرکل این اداره رسید. همراهی او با دکتر مصدق در نهضت ملی شدن صنعت نفت او را به شهرت رساند. بعد از سی تیر به مخالفت با دکتر مصدق پرداخت. از  جمله کتاب‌های وی می‌توان به تاریخ بیست ساله، کتاب سیاه، مدرس قهرمان آزادی، مقدمه دیوان فرخی یزدی و مجموعه نطق‌های دکتر مصدق اشاره کرد. با مرتضی رسولی‌پور به مناسب سالروز درگذشت حسین مکی گفت‌وگویی انجام داده‌ایم که در پی می‌آید:

به طور کلی بفرمایید آقای مکی در تاریخ‌نویسی چه جایگاهی دارد؟
البته او تحصیلات دانشگاهی نداشت و با تحولات علم تاریخ هم آشنا نبود. دوره نوجوانی و قسمتی از دوره جوانی او در زمان رضاشاه سپری شده بود. حافظه خوبی داشت. در این دوره تحت تأثیر اشخاصی مانند سید حسن مدرس، دکتر محمد مصدق، ملک­‌الشعراء بهار و فرخی یزدی، شخصیت و فکر او شکل گرفت. ابتدا به تصحیح چند دیوان شعر از شاعران معاصر مانند دیوان فرخی یزدی پرداخت. با سقوط رضاشاه فرصت مناسبی بدست آورد و به فعالیت در مطبوعات پرداخت. مدتی در مجله مهر با مجید موقر همکاری کرد. در این مجله درمورد شخصیت و عملکرد مرحوم مدرس و رخدادهای دوره سلطنت رضاشاه به طور مرتب مطالبی نوشت که سال‌ها بعد با تکمیل آنها، کتاب ده جلدی تاریخ بیست ساله و کتاب مدرس قهرمان آزادی شهرت یافتند. در سال‌های پیش از انقلاب، کتاب تاریخ بیست ساله جامع­‌ترین اثر برای شناخت دوره رضاشاه بود و از این نظر مکی بر سایرین فضل تقدم دارد؛ به­‌خصوص که آثار مشابه هنوز از تنوع کافی برخوردار نبود. از این نظر می‌توان گفت بسیاری از علاقه­‌مندان تاریخ معاصر، وامدار او و کتاب‌هایش هستند. همچنین بیشتر کسانی که در مورد شهید مدرس کتاب نوشته‌اند، باز وامدار نوشته‌­های مکی هستند.

در سال 1374 در همایشی که به مناسبت بزرگداشت مرحوم مدرس در سالروز شهادت او از سوی موسسه مطالعات تاریخ معاصر و مجلس شورای اسلامی برگزار شد، از حسین مکی هم برای ایراد سخنرانی دعوت شد. او هم پذیرفت و سخنرانی کوتاهی ایراد کرد و مطالب خوبی هم درباره اقداماتی که برای ترور‌ مدرس انجام گرفت، گفت. به نظرم نمی‌توان نقش مرحوم مکی را در بازشناسی شخصیت مدرس از یاد برد. او در دوران جوانی، جذب چنین شخصیتی شد. همان‌طور که می­‌دانید ابراهیم خواجه نوری در کتاب «بازیگران عصر طلایی» تصویری مخدوش از مدرس را نمایش داده و او را فردی یکدنده و لجباز معرفی کرده؛ به­‌نحوی که براساس آن نوشته­‌ها، خواننده ممکن است شهید مدرس را بی­‌منطق تصور می­‌کند. از این نظر کتابی که مکی در معرفی شخصیت آیت‌الله شهید حسن مدرس نوشت، ضمن مستند بودن، اقدام شجاعانه‌ای بود.

روش کار آقای مکی در تاریخ‌نویسی چگونه بود؟
او زحمت زیادی برای جمع‌­آوری مطالب کشیده بود و در این کار خیلی موفق عمل کرد؛ به­‌خصوص در زمانی که هنوز صورت مذاکرات مجلس چاپ و منتشر نشده بود، تهیه مکاتبات ادوار مختلف مجلس کار دشواری بود. خودش افراد زیادی را می‌شناخت و از اطلاعات هرکدام به مناسبت در نوشته­‌هایش استفاده می‌کرد. در نوشته­‌های خود تا حد امکان می­‌کوشید جزییات را از قلم نیندازد. به همین جهت در مواردی مطالب و نوشته‌های او بیش از حد معمول طولانی است.
 

مرتضی رسولی‌پور

کتابی که مکی درباره امیرکبیر نوشت چه ویژگی­‌هایی از نظر پژوهش‌های تاریخی دارد؟
مکی در نوشتن این کتاب و به طور کلی در مورد رخدادهای عصر ناصری تا اندازه زیادی از نوشته‌ها و نوع نگاه مرحوم خان ملک ساسانی متاثر بود. این کتاب با همه مطالب ارزشمندش در توصیف و تبیین زمینه­‌های محیطی ضعیف است لذا در مواردی نتوانسته تصویری مطابق واقع از اشخاص ارایه کند. همان‌طور که می­‌دانید افراد زیادی در مورد شخصیت امیرکبیر کتاب یا مقاله نوشته­‌اند؛ عباس اقبال آشتیانی و فریدون آدمیت در این زمینه نقش ممتازی داشته‌اند. در کتاب «امیرکبیر؛ قهرمان مبارزه با استعمار» تألیف آقای هاشمی رفسنجانی هم مطالب مفیدی آمده که نشان می­‌دهد ایشان از سال‌ها پیش به چه مسایلی توجه داشته‌­اند. بیشتر نویسندگان کوشیده‌­اند تا نشان دهند چه اندازه نسبت به عقب‌افتادگی ایران از پیشرفت، حساس هستند و به این نکته توجه دهند که وجود شخصیت‌های مهمی چون امیرکبیر می­‌توانند این عقب‌­افتادگی را جبران کنند.
 
به لحاظ فردی، آقای مکی چه خصوصیاتی داشت؟
خدایش بیامرزد. صرف‌نظر از هوش و حافظه خوب، لج‌باز بود و نسبت به برخی از رجال میهن­‌دوست کینه‌توزی‌هایی هم داشت. با بعضی افراد اصلاً آبش در یک جوی نمی‌رفت. به عنوان مثال می‌دانستم از قدیم با دکتر شمس‌­الدین امیرعلایی رابطه خوبی نداشت اما جای تعجب بود که تا ماه‌های پایانی عمرش انگار دشمن امیرعلایی بود و بدترین سخنان را نسبت به او ابراز می‌کرد. نسبت به دکتر مصدق و حتی مهندس بازرگان هم ابراز ناراحتی می­‌کرد. 
 
چه نگاهی به کتاب «تاریخ بیست ساله ایران» حسین مکی دارید؟
از نظر جمع­‌آوری مدارک کتبی و شفاهی مربوط به تاریخ معاصر ایران، کتاب نسبتاً جامعی است و در مواردی از منابع درجه اول به شمار می‌رود؛ به خصوص در زمانی که منابع محدود بود و مثل امروز این اندازه مدارک و اسناد و خاطرات منتشر نشده نبود. از سویی بخش‌های زیادی از کتاب که به سال‌های دهه 1320 و به خصوص دوران ملی شدن صنعت نفت مربوط می‌شود (صرف نظر از داوری‌های نویسنده) حاوی مدارک و مستندات فراوانی است که در منابع دیگر یافت نمی­‌شود و همین نکته بر اعتبار آن می‌افزاید. او از نزدیک در حوادث مربوط به آذربایجان، شکل‌گیری حزب دموکرات قوام، امتیاز نفت و لایحه الحاقی، مذاکرات مجالس 15، 16، 17، موضوع خلع ید و حوادثی که به کودتا انجامید و همچنین حوادث سال‌های بعد قرار داشت. همه این حوادث در کتاب به تفصیل آمده اما از جنبه‌های منفی هم بری نبود و پاره‌­ای از خودخواهی‌های او در این اثر بازتاب یافته است.



مشکل دکتر مصدق با ایشان چه بود؟
از همان زمان که دکتر مصدق کابینه نخست خود را به مجلس معرفی کرد مشکلات ایحاد شد. بعد از واقعه 30 تیر و مخالفت شدید مکی و دکتر بقایی با قوام یکی از مشکلات دیگر بود. دکتر مصدق معتقد بود مکی و بقایی، نان قوام را خوردند و بعد هم نمکدان را شکستند. هر دوی آنها از برکشیدگان قوام، عضو حزب دموکرات ایران و در حلقه یاران او بودند و دکتر مصدق این موضوع را خوب می‌دانست. گفتنی است که فقط 4 روز از زندگی قوام باعث شده بود تا بسیاری نسبت به شخصیت و زندگی او نگاه و داوری دیگری داشته باشند. زمانی که میان دکتر مصدق و شاه بر سر تصدی وزارت دفاع یا جنگ اختلاف شد، شاه نمی‌خواست اختیار ارتش را در دست نخست‌وزیر قرار دهد. از نظر دکتر مصدق مطابق قانون، پادشاه مسئولیت اجرایی نداشت بنابراین نمی‌­توانست نیروهای اجرایی و ارتش را در اختیار داشته باشد. پادشاه پاسخگو نبود اما ارتش را در اختیار داشت. این ایراد اساسی‌ای بود که مصدق به شاه گرفت و کناره‌گیری کرد و منجر به نخست‌وزیری 4 روزه قوام شد.

از بحث اصلی دور نشویم و برگردیم به سال‌های پایانی عمر آقای مکی.
مکی با سن و سال زیادی که داشت حافظه‌اش تکان نخورده بود و حواسش خیلی جمع بود. راجع به رخداد‌های تاریخ ایران، حافظه خوبی داشت. در سال‌های پایانی عمرش، چشم‌هایش نمی‌دید ولی از روی عادت در خانه، کارهایش را انجام می‌داد. شخصیت او جنبه‌های مثبت بسیاری داشت، اما جنبه‌های منفی‌اش را هم نمی‌شد نادیده گرفت.
 
سابقه آشنایی شما با حسین مکی به چه زمانی بر می‌گردد؟
من در دهه پایانی زندگی ایشان با وی آشنا شدم. البته با کارهای وی، کمابیش از سال‌های قبل از انقلاب آشنا بودم. اما آشنایی و ارتباط نزدیکم مربوط به دهه پایانی عمر اوست. تقریبا هر هفته، یکی دو روز، بعد از ظهرها به منزل ایشان می‌رفتم و دیدار ما تا پاسی از شب طول می‌کشید. بعدازظهرهای دوشنبه هم مرحوم دکتر ایرج خلعتبری به دیدن او می‌آمد و مراقب سلامتی او بود. تا سال 1379 که به رحمت خدا رفت. آن موقع مشغول آماده­‌سازی کتابی درباره ملی شدن صنعت نفت با نام «ناگفته‌هایی در مورد دولت دکتر مصدق» و مدت 4، 5 سال مشغول استنساخ یادداشت‌های یکی از وزرای کابینه مصدق به نام محمدابراهیم امیرتیمور (کلالی) و نوشتن مقدمه برای آن بودم. مکی از اینکه امیرتیمور در یادداشت‌های خود از او به نیکی یاد کرده بود، خیلی خوشحال و شگفت­‌زده بود و اصرار داشت این کتاب هرچه زودتر چاپ و منتشر شود. خوشبختانه مصاحبه مفصلی با او در موسسه مطالعات تاریخ معاصر انجام دادیم که در نخستین  شماره مجله متعلق به موسسه به چاپ رسید و چندی بعد هم در قالب کتابی مستقل منتشر شد.