ریشه تاریخ فرهنگی ایران با کتاب گره خورده و براساس همین اصل است که سیاستگذاریهای کلان متولیان فرهنگ کشور در عرصه قلم و کتاب شکل می‌گیرد. هفته کتاب جمهوری اسلامی ایران یکی از همین سیاستهای کلان به شمار می‌‌رود که بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی با هدف ترویج فرهنگ کتاب و کتابخوانی، سال 1372 بهعنوان رویدادی محوری وارد تقویم جمهوری اسلامی ایران شد.
بیست‌و‌شش دوره از این رویداد، با چهلمین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی مصادف شده است. به بهانه این تقارن و بررسی جریان شکلگیری این رویداد با محسن رضایی؛ دبیر هشت دوره هفته کتاب به گفت‌و‌گو نشستیم.
رضایی دهه‌های 70 و 80 بهعنوان مدیرکل دبیرخانه شورای فرهنگ عمومی، مشاور معاونت امور فرهنگی و معاونت پژوهشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، مشاور قائم مقام وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، دبیر هشت دوره هفته کتاب، دبیر دو دوره ستاد هفته پژوهش کشور عضو هیات موسس و هیات امنا و هیات مدیره دبیرخانه «کتاب سال ولایت» و نیز عضو هیات امنا و هیات مدیره دبیرخانه «دین پژوهان کشور» بوده است. وی همچنین تالیف و تدوین 11 عنوان کتاب و پنج تحقیق در زمینه مسائل فرهنگی و اجتماعی را نیز در کارنامه دارد.
هفته کتاب از نظر تاریخی در چه شرایطی شکل گرفت؟
جامعه ایران، بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و همچنین جنگ تحمیلی در بیشتر حوزه‌ها به‌ویژه فرهنگ شرایط خاصی را تجربه کرد. وضعیت فرهنگی کشور بعد از پیروزی انقلاب تا سال 1372 که هفته کتاب متولد شد، به دو بخش قابل تقسیم است. بخش نخست، به سالهای 1368-1357 مربوط میشود که در این دوره تلاش میشد، تصدی‌گری بخش فرهنگ برعهده دولت باشد و مهم‌ترین دلیل این نگرش نیز شرایط بعد از انقلاب و جنگ تحمیلی بود. حتی در حوزه نشر، برای چاپ و یا چاپ نشدن کتاب‌ها، دولت به‌طور مستقیم ورود می‌کرد، بنابراین، تلاش میشد تا یک جریانِ به تمام معنا دولتی، بر حوزه فرهنگ حاکمیت پیدا کند و نشر نیز از این قاعده مستثنی نبود.
بعد از جنگ، جامعه به این نتیجه رسید که باید شرایط جدیدی را تجربه کند و برای اداره کشور وارد حوزه برنامهریزی شود، بنابراین نخستین برنامه پنج ساله کشور برای اجرا طی سالهای 1368 تا 1372 تبیین شد. طبیعتا حوزه نشر نیز از این برنامه بی‌تاثیر نبود و خود را بازسازی، مرور و بررسی کرد، در نتیجه فعالان حوزه نشر به این نتیجه رسیدند، حوزه نشر نیز به برنامه مدون‌تری نیاز دارد.
این مقدمه حاکی از این است که مقوله فرهنگ در برنامه پنجساله نخست در نظر نبوده است.
موضوع فرهنگ از برنامه سوم در قالب سرفصل مستقل با عنوان «فرهنگ و ارتباطات و تربیت‌بدنی» اضافه شد، اما آن زمان بعد از تدوین برنامه پنجساله، اختلاف دیدگاهی بین حوزه‌های فرهنگی و سازمان برنامه و بودجه وجود داشت، به‌عبارت دیگر، رویکرد سازمان برنامه و بودجه به فرهنگ کمّی بود در حالی‌که این حوزه شامل هر دو بُعد کمی و کیفی است. هرچند که در طول زمان سهم این دو بُعد روشن شد اما این اختلاف دیدگاه وجود داشت که بر میزان تخصیص بودجه نیز موثر بود. در این شرایط دست‌اندرکاران حوزه نشر به فکر تعیین مناسبت مرتبط با کتاب افتادند. رویداد نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران در اردیبهشت ماه وجود داشت، و با این پرسش که تا پایان سال چه رویداد دیگری را می‌توان در ارتباط با کتاب، تعریف کرد، چند پیشنهاد از‌جمله پیشنهاد فرزند آیت‌الله مرعشی نجفی و موارد دیگر (معاونت فرهنگی وزارتخانه و نهاد کتابخانههای عمومی) که به شورای فرهنگ عمومی رسیده بود بررسی شد و سال 1372 بود که 24 آبان‌ماه بهعنوان روز کتاب و کتابخوانی به تصویب رسید. نخستین دوره هفته‌کتاب به دلیل نبود آمادگی‌های لازم، دیماه برگزار شد. این رویداد، زمان وزارت دکتر علی لاریجانی به تصویب رسید. براساس مصوبه، یک روز برای کتاب و کتابخوانی تعیین شد، اما مانند دیگر رویدادها مثل روز محیط زیست و یا روز معلم که طی یک هفته برگزار میشود اجرای فعالیتهای روز کتاب و کتابخوانی نیز به یک هفته افزایش یافت. روز کتاب و کتابخوانی براساس یک ضرورت تعیین شد، به‌عبارت دیگر تلاشی بود برای اینکه دست‌اندکاران فرهنگ خود را با برنامههای کشور وفق بدهند یعنی تلاش کنند برنامه، هماهنگی و آینده‌نگری داشته باشند که متاثر از برنامههای کلان کشور بود. دو رویداد فرهنگی در کشور دارای مجوز است، نخست نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران که از هیات وزیران و دیگری هفته کتاب که از شورای فرهنگ عمومی و شورای عالی انقلاب فرهنگی مجوز دارد. پیشنهاد تعیین هفته کتاب به معنای حرکت براساس برنامهریزی به ویژه در حوزه نشر بود.
هفته کتاب در ابتدا با چه اهدافی برگزار شد؟
سه هدف کلی در تعیین تصویب روز کتاب و کتابخوانی در نظر بود. نخست «توسعه فرهنگ مکتوب». یادآوری می‌کنم که در ایران تا اوایل دهه 60 نزدیک به پنج‌هزار تا هفت هزار عنوان کتاب منتشر میشد، اما تا سال 1372 به 20 تا 21 هزار عنوان رسید که نشان از رشد در تولید کتاب بود. دلیل اصلی افزایش تعداد عنوان کتاب‌ها نیز داشتن برنامه مدون و تزریق منابع به حوزه فرهنگ است.
معضل تولید محدود کتاب برای سلیقه‌ها و افکار مختلف، از سال 1316 تا 1357 دلیل تاکید بر «توسعه فرهنگ مکتوب» بهعنوان یکی از اهداف هفته کتاب بود. «توسعه فرهنگ مکتوب» به معنای تولید، توزیع، توجه به کیفیت و فروش بهتر کتاب بود.
«توسعه کتابخوانی» بهعنوان دومین هدف تعیین شد. بعد از تاکید بر لزوم تقویت ابعاد فنی، فکری و توزیع کتاب، «توسعه کتابخوانی» در دستور کار قرار گرفت به‌عبارت دیگر، بین این دو هدف بهعنوان دو بال باید تعادل ایجاد میشد تا جریان عرضه و تقاضا برای ناشر بهعنوان رابط بین نویسنده و مخاطب، کشش اقتصادی داشته باشد. «ایجاد شور و شوق در جامعه به‌ویژه برای کودکان و نوجوانان» که بسیار با اهمیت بود بهعنوان هدف سوم تعیین شد.
اهداف تعیین شده دارای ویژگی‌های کلی و البته زیر‌ساختی است. برای تحقق این اهداف کلان چه رویکردی را دنبال کردید؟
برای تحقق اهداف، ساختاری تعیین و تاکید شد تا سازمانها، نهاد‌ها و وزارتخانهها و همچنین تشکلهای نشر که ضرورت دارد در این ساختار قرار بگیرند، با یکدیگر تعامل کنند. وزارتخانه‌های علوم، آموزش و پرورش، بهداشت، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تشکلهای نشر، سازمان تبلیغات اسلامی، سازمان تربیت‌بدنی و نهاد کتابخانههای عمومی کشور بهعنوان اجزا این ساختار تعیین شدند و برای شکلگیری منظم فعالیت این دستگاهها نیز سیاست‌گذاری‌هایی انجام شد. حمایت وزارتخانهها و سازمان‌های دولتی از «تولید، توزیع و فروش کتاب در حوزه‌های تخصصی و مرتبط» یکی از این سیاست‌‌ها بود. بهعنوان مثال با توجه به اینکه وزارت بهداشت در حوزه سلامت و پیشگیری از بیماریها مسئولیت دارد از ناشران کتابهای سلامت حمایت کند. به‌عبارت دیگر باید برای پیشگیری از امراض به دو راهکار فرهنگی و بهداشتی همزمان، توجه شود، بنابراین ناشران و نویسندگان این حوزه با تعامل با وزارتخانه و سازمان‌های مربوطه بعد از انجام تحقیقات کتاب منتشر می‌کنند. وزارتخانهها برای پیشبرد اهداف نمی‌توانند، فقط به سخت‌افزار متکی باشند باید از حوزه‌های نرم‌افزار و مغزافزار فرهنگی نیز بهره ببرند.
به عنوان مثال چین از جمله کشور‌هایی است که در زمینه توجه نهاد‌ها، وزارتخانهها و سازمانها به مقوله فرهنگ، موفق عمل کرده است. اقتصاد این کشور به‌طور خزنده درحال پیشی گرفتن از اقتصاد کشورهای بزرگ است. چین از نظر سرانه مطالعه جزو پنج کشور نخست دنیاست. سرانه مطالعه کشورهای ایتالیا، آلمان، آمریکا، ژاپن، سنگاپور نیز بالاست. یکی از دلایل اصلی پیشرفت اقتصادی چین به رابطه تنگاتنگ و مستقیم، توسعه و پیشرفت با توسعه و پیشرفت کتاب و کتابخوانی مربوط میشود، درحالیکه نگرش رابطه میزان مطالعه و افزایش آگاهی‌ها با توسعه هنوز جایگاه مشخصی در کشور ما ندارد.
شما معتقدید که نمی‌توان بدون توجه به فرهنگ کتاب و کتابخوانی به توسعه اقتصادی و پیشرفت علمی رسید.
امکان طبقه‌بندی و تفکیک مولفه‌های توسعه وجود ندارد، به‌عبارت‌دیگر، بدون «فرهنگ توسعه» نمی‌توان به «توسعه اقتصادی» رسید و کتابخوانی یکی از مولفههایی است که، برای اداره کشور روش می‌آموزد. مطمئن باشید هرکس کتاب بخواند، خارج از مقوله سخن نخواهد گفت و بدون برنامهریزی دست به اقدامی نخواهد زد. مثلاً در کشور ما شایعه‌پراکنی بسیار شایع است. چرا؟ چون حاضر به کشف واقعیت و بررسی همه‌جانبه هر موضوعی نیستم. به عبارت دیگر حاضر نیستیم مطالعه و بررسی لازم را پیرامون موضوعات مختلف انجام بدهیم و بهترین روش را انتخاب کنیم.
سیاستگذاریهای دیگر برچه مبنایی شکل گرفت؟
دومین سیاست «هماهنگی و حمایت وزارتخانهها و سازمان‌های دولتی از توسعه کتاب و کتابخوانی» است به‌عبارت دیگر اینجا، تمرکز اصلی بر مخاطب است. مفهوم این سیاست این است که مخاطب به‌‌گونه‌ای حمایت شود، تا توان خرید کتاب را داشته باشد به‌عبارت دیگر، کتاب در سبد خرید خانواده قرار بگیرد.
در دولت اصلاحات به دلیل نوسانات ارز، کاغذ در ردیف کالا‌هایی قرار گرفت که با ارز آزاد می‌بایست خریداری میشد، اما با تلاش مسئولین وزارتخانه کاغذ جزو کالا‌های اساسی قرار گرفت. دلایل و ادله وزارتخانه نیز، دیدگاه‌های مسئولین ارشد کشور در حوزه فرهنگ و لزوم توجه به این مقوله و آماده سازی مواد و تجهیزات برای تولید محصولات فرهنگی بود. سیاستهای ترویجی، تبلیغاتی، محیطی و رسانه‌ای نیز در دل این سیاست جا دارد.
«اتخاذ سیاستهای ملی ترویجی هماهنگ و منسجم درباره چگونگی توسعه فرآیند کتاب و کتابخوانی»، «تدوین سیاستهای تبلیغی و ترویجی برای تحت پوشش قرار دادن مخاطبان بیشتر در حوزه کتاب و کتابخوانی» سیاستهای سوم و چهارم است. پنجمین سیاست «تدوین سیاستهای استانی و ابلاغ آن» بود. برگزاری سمینار ویژه با حضور مدیران کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استانها در تهران برای تشریح چگونگی پیشبرد برنامههای هفته کتاب همزمان با دومین دوره هفته کتاب، نشان‌دهنده اهمیت این سیاستگذاری بود. «تدوین سیاستهای نحوه ارائه گزارش عملکرد دستگاه‌های عضو ستاد» نیز دیگر سیاست این هفته بود و براساس این سیاست، وزارتخانهها و سازمان‌های عضو باید بعد از پایان هفته کتاب گزارش عملکردشان را ارائه میکردند که علاوه بر ارائه گزارش‌کار، روش تدوین این گزارش نیز با اهمیت بود. بهعنوان مثال این گزارش‌ها تا دوره سیزدهم در قالب کتاب منتشر شد و گزارش برخی دوره‌ها نیز مجلد شده اما متاسفانه بنا به دلایلی فرصت انتشار پیدا نکرد.
براساس سیاست «تدوین سیاستهای نحوه ارزیابی عملکرد وزارتخانه» هر سال سه تا چهار هفته بعد از هفته کتاب، عملکرد سازمانها با حضور نمایندگان سازمانها در ستاد بررسی میشد.
بعد از سیاستهای کلان، برنامههای هفته کتاب چطور تدوین شد؟
بعد از تبیین اهداف و سیاستهای کلان به حوزه برنامه‌ها و فعالیتهای هفته کتاب می‌رسیم.
مراسم تقدیر و تجلیل از نویسنده، خادم نشر، ناشر، چاپخا‌نه‌دار، دانشآموز، معلم و استاد دانشگاه برنامه ثابت همه دوره‌ها بود. ابتدا باید از تاثیر قابل‌توجه تقدیر و تجلیل از خادمان و اصحاب نشر بگویم و تاکید کنم که نباید این امر فراموش شود.
در جریان تلاش برای جلب توجه هیات وزیران به قرار گرفتن کاغذ در ردیف کالا‌های اساسی، یکی از معاونان وزارت بازرگانی انصافا برای رفع این مشکل، بسیار همراهی کردند، بنابراین به پاس این همراهی، ایشان بهعنوان «خادم نشر» معرفی شد. البته ایشان پیش‌تر نیز برای تسهیل در واردات کاغذ به ناشران کمک کرده بودند. به خاطر دارم، معاون مربوطه همواره از اینکه بهعنوان خادم نشر انتخاب و معرفی شده بود به نیکی یاد می‌کرد.
برنامه «تجلیل از خادمان نشر» همزمان با دوره نخست شکل گرفت و دبیرخانه این رویداد در اداره کل مراکز و روابط فرهنگی آن زمان و اداره کتاب فعلی به واسطه ارتباط مستقیم نویسندگان و ناشران با این بخش، تشکیل شد. خادمان چاپ از سوی اداره کل چاپ و نشر، برترین‌های حوزه نویسندگی، ویراستاری و نشر از سوی اداره کل مراکز و روابط فرهنگی انتخاب می‌شدند. دبیرخانه انتخاب و معرفی خادماننشر زیر نظر دبیرخانه مرکزی هفته کتاب فعالیت می‌کرد.
یکی از یادگار‌های هفته کتاب، برگزاری نمایشگاه کتاب در مدارس است. درباره شکلگیری این برنامه بگویید؟
انجمن فرهنگی ناشران کتاب کودک در 100 شهر 100 نمایشگاه کتاب برگزار می‌کرد و هزار نمایشگاه در هزار مدرسه نیز به همت انتشارات مدرسه برپا میشد علاوه براین دو اداره‌های کل فرهنگ و ارشاد استان‌های قم و خراسان نیز نمایشگاه‌های استانی را همزمان با هفته کتاب برگزار میکردند. انتشارات تربیت نیز از دوره هفتم هفته کتاب، برگزاری 1000 نمایشگاه کتاب در 1000 مدرسه را با نظر وزارت آموزش و پرورش برعهده گرفت اما این انتشارات در ابتدا از ناشرانی محدودی کتاب دریافت می‌کرد در‌حالی که کتاب‌های‌ِ دارای مجوز از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی از نظر این وزارتخانه در کتابخانههای عمومی، مساجد، مدارس و دانشگاه‌ها قابل ارائه بود.
همکاری مشترک با انتشارات «تربیت» به برگزاری 10 هزار نمایشگاه در 10 هزار مدرسه مربوط میشود و به دنبال برگزاری این نمایشگاه‌ها سالانه بیش از سه تا چهار میلیارد تومان کتاب از بیش از 200 تا 300 ناشران خریداری میشد.
برپایی 10 هزار نمایشگاه در 10 هزار مدرسه ایده قابل توجهی است تاثیر این نمایشگاه‌های چطور بود؟
طبق اعلام رسمی معاون پرورشی وزیر آموزش و پرورش، سال 1376 به ازای هر دانشآموز یک جلد کتاب در مدارس وجود داشت درحالیکه طی سه سال، 1378،1377و 1379 کتابخانههای مدارس با 32 میلیون جلد کتاب تجهیز شد و سرانه کتاب به ازای هر دانشآموز افزایش یافت.
بودجه خرید کتاب‌ها چطور تامین میشد؟
جریان خرید این میزان کتاب با همکاری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، دو معاونت از آموزش و پرورش و ناشرانی که آمادگی داشتند، 30 تا 40 درصد تخفیف اعمال کنند، شکل گرفت. بنابراین مابقی هزینه خرید که معادل فقط 30 درصد مبلغ خرید بود را مدارس پرداخت میکردند، البته مدارس بودجه‌ای نداشتند، بلکه بن خرید کتاب با همکاری وزارت آموزش و پرورش و ستاد هفته کتاب تهیه میشد که در اختیار انجمن اولیا و مربیان قرار می‌گرفت و هرکدام از اعضاء مقداری از این 30 درصد را تقبل می‌کرد. یادآورمی‌شوم که سهم دولت در این جریان 30 درصد بود و مابقی با تخفیف 40 درصدی ناشران و همچنین مشارکت 30 درصدی مردم تامین میشد که در مجموع میشود 70 درصد. اگر در تامین 30 درصد باقی‌‌مانده نیز مشکل و کمبود وجود داشت ادارات آموزش و پرورش استانها از منابع استانی استفاده میکردند. براساس گزارش اداره کل فرهنگی معاونت پرورشی وزارت آموزش و پرورش، سال 1376 و یا 1377 تعداد کل کتاب مدارس 18 و نیم میلیون جلد بود درحالیکه بعد‌ها(سال 1384) اعلام کرد، این تعداد به 84 میلیون جلد رسیده است. بخش بزرگی از این اتفاقات متاثر از رویداد هفته کتاب بود. البته لازم به ذکر است که فعالیتهای حوزه کتاب فقط محدود به هفته کتاب نبود. به عبارت دیگر طی سال برنامه‌ریزی‌ها انجام میشد و فعالیتهای مشترک با سازمانها استمرار می‌یافت اما در نهایت در هفته کتاب جنبه عملیاتی می‌گرفت. بنابراین برخلاف دوستانی که می‌گویند هفته کتاب اثری ندارد، می‌گویم اگر برنامه‌ها فقط به ایام هفته کتاب محدود شود، اثری نخواهد داشت، اما اگر برنامه‌ها در طول سال با مشارکت سازمانها و وزارتخانه طراحی و هماهنگ شود اثرات مفیدی خواهد داشت.
از دیگر برنامه‌ها بگویید؟
در نهمین دوره هفته کتاب، با دعوت از چند صاحب‌نظر، نشست «بررسی وضعیت کتاب» در دهه 1370 برگزار شد. هدف اصلی از برگزاری این نشست شناسایی نقاط ضعف و قوت حوزه نشر بود، بنابراین چند حوزه از‌جمله کتابهای دینی، اقتصاد، کودک و نوجوان، ادبیات داستانی انتخاب شدند، سپس چارچوب نظری پژوهش تعیین شد و پژوهشگران مربوط به هر حوزه شناسایی و کار تحقیق به آنها واگذار شد. مثلا دکتر فرشاد مومنی، رئیس فعلی موسسه دین و اقتصاد، استاد دانشگاه علامه طباطبایی(ره) و همچنین از صاحب‌نظران حوزه اقتصاد، برای بررسی کتابهای اقتصادی دهه 70 دعوت شد. بررسی وضعیت کتاب کودک و نوجوان نیز توسط آقایان علی‌اصغر سید‌آبادی و علیرضا کرمانی مورد مطالعه قرار گرفت. نتایج نخست این مطالعات و بررسی‌ها با نظر هیات علمی، کلی بود بنابراین پیشنهاد شد در هفته کتاب میزگرد‌های تخصصی تشکیل شود. هرکدام از گزارش‌ها در نشست‌های تخصصی ارائه و نقد شد و سرانجام این مطالعات در 6 جلد توسط دفتر مطالعات و برنامهریزی فرهنگی چاپ و منتشر گردید.
نتایج این نقد‌ها و میزگرد‌ها در کجا به کار گرفته شد؟
نتایج در معاونت فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی مورد بررسی قرار گرفت و براساس آن سیاستگذاری شد و در برنامه پنجساله توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور از آنها استفاده شد. پس از این بررسی‌های مطالعاتی مشخص و تاکید شد که در توسعه فرهنگ مکتوب، دولت نباید فقط از تولید‌کننده حمایت کند بلکه باید از نظام توزیع و مخاطب نیز حمایت شود.
چه ضرورتی احساس شد که نقد و بررسی کتابهای دهه 70 را در دستور کار قرار دادید؟
معاونت فرهنگی به دنبال این بود که وضعیت کتابهای دهه 70 را از نظر، کمی و کیفی و همچنین قیمت ارزیابی کند. بهعنوان مثال در حوزه کتابهای اقتصادی این نتیجه حاصل شد که دچار یک ضعف عمده هستیم؛ به‌عبارت دیگر، مشخص شد هرچند که حکومت ایران، جمهوری اسلامی است، اما در زمینه «اقتصاد اسلامی» فقط دو یا سه عنوان کتاب در دهه 70 منتشر شده بود، علاوه براین تنها درصد کمی از نویسندگان کتابهای اقتصادی تحصیل‌کرده رشته اقتصاد بودند و مابقی دانشگاهی نبودند. بنابراین دانشگاه در فرآیند تولید علم به‌وسیله کتاب در این بخش سهم اندکی داشت. در حوزه کتابهای دین نیز نتایج قابل توجهی به دست آمد. بررسی‌ها نشان داد، با وجود اینکه اندیشمندان و نویسندگان کتابهای دین از جمله شهید سید‌محمد‌باقر صدر، شهید مطهری، شهید بهشتی، مرحوم شریعتی و یا علامه طباطبایی(ره) در اوایل انقلاب و یا پیش از انقلاب، شهید و یا از دنیا رفته بودند، اما همچنان مردم بیشترین مراجعه به کتابهای این نویسندگان داشتند. این نتیجه نشان داد که نویسندگان جدیدی از لحاظ گستره و حجم و به لحاظ عمق کلام، جایگزین آنها نشدند.
ایده انتخاب و معرفی «کتابخانههای خانگی» چطور شکل گرفت؟
یکی از روزهای دهمین دوره هفته کتاب به تقدیر و تجلیل از برگزیدگان «کتابخانههای خانگی» اختصاص داشت. نخستین دوره این آیین، همزمان با دهمین دوره هفته کتاب برگزار شد. انجمن نویسندگان کودک و نوجوان، برگزاری این رویداد را به دبیرخانه ستاد پیشنهاد داد. مشخصا، آقایان دکتر حجوانی و سید‌آبادی از اعضای هیات مدیره انجمن این موضوع را به دبیر هفته کتاب پیشنهاد دادند و پس از تعیین چارچوبها و ضوابط لازم اجرا شد.
چه تعداد کتابخانه خانگی شناسایی شد؟
انجمن نویسندگان کتاب کودک و نوجوان در دوره اول، 173 کتابخانه خانگی را در کل کشور شناسایی کرد؛ بهعنوان مثال، در شهرستان طارم استان زنجان یک کتابخانه خانگی با درآمد کشاورزی تجهیز شده بود نمونه دیگر در یکی از روستا‌های همدان به همت یک روحانی اداره میشد و دو هزار عضو داشت.
چند دوره ادامه پیدا کرد؟
تقدیر از کتابداران کتابخانههای خانگی دو دوره برگزار شد. سال 1393 نیز برای سومین بار این طرح احیا شد که مانند دو دوره قبلی بسیار باشکوه بود.
جشنواره «نشان دهخدا» یکی از نهاد‌های مولود هفته کتاب است. این رویداد چطور شکل گرفت؟
برگزاری جشنواره «نشان دهخدا» سال 1394 با هدف ارزیابی و داوری کتابهای اعضاء هیات علمی دانشگاههای سراسر کشور در حاشیه برگزاری تجلیل از صاحبان کتابخانههای خانگی شکل گرفت. این جشنواره با همکاری وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی، علوم تحقیقات و فناوری، فرهنگ و ارشاد اسلامی و سازمان تامین اجتماعی و به همت انتشارات علمی و فرهنگی هر سال برگزار میشود. لوح تقدیر «نشان دهخدا» با امضا، وزیر علوم، تحقیقات و فناوری و همچنین وزیر تعاون کار و رفاه اجتماعی، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی و رئیس سازمان تامین اجتماعی به برگزیدگان اهداء میشود. دبیرخانه سالانه پس از فراخوان کتاب که در رسانههای عمومی منتشر میشود و همچنین برای ناشران و دانشگاههای کشور نیز ارسال میشود بین 500 تا 700 عنوان کتابِ اعضا هیات علمی را شناسایی می‌کند. البته این احتمال وجود دارد که تعداد کتابهای منتشر شده بیش از این باشد ولی دبیرخانه دسترسی به آمار و اطلاعات لازم ندارد. استادان دانشگاه در انتشار مقاله در نشریه‌های علمی دنیا پیش‌رو هستند و باید سیاست‌گذاری‌ها به سَمت و سویی حرکت کند که به تولید علم در قالب کتاب نیز توجه کنند و برای افزایش کیفی کتاب به‌ویژه از نظر محتوایی و علمی تلاش بیشتری کنند. جشنواره نشان دهخدا شروعی است که امیدواریم بتواند از اندیشه‌ها و افکار اعضای هیأت علمی دانشگاه‌ها در تولید علم برای بهره‌برداری جامعه استفاده بیشتر نماید.
دانش‌آموزان دهه 70 به یاد دارند که همزمان با هفته کتاب، جشن هم برگزار میشد. درباره جشن هفته کتاب بفرمایید.
جشن کتاب نیز دو، سه دوره برگزار شد، البته در تهران پر‌رنگ‌تر از شهرستانها بود. این جشن نخستین روز هفته کتاب با حضور گروههای دانش‌آموزی که پوشش هفته کتاب برتن داشتند برگزار میشد. آنها روبه‌روی در ورودی دانشگاه‌ها و یا مراکز آموزشی با ظرف شیرینی، شکلات و یا چند شاخه گل به دانشجویان و دانش‌آموزان و استادان دانشگاه در چند جمله کوتاه آغاز هفته کتاب را یادآوری میکردند؛ علاوه براین بعضی از نویسندگان در این روز در مدارس، کتابشان را معرفی میکردند و با دانش‌آموزان عکس یادگاری می‌گرفتند. هفته کتاب سرود هم داشت، نخستین سرود با صدای مهرداد کاظمی با عنوان «با کتاب این یار زیبا خو بگیر» تولید شد. دومین دوره هفته کتاب نیز با شعر آقای بامداد و صدای محمد گلریز، و در هشتمین دوره هفته کتاب این سرود با صدای آقای مختاباد و شعر فریدون مشیری تولید شد.
نشریه «کتاب هفته» نیز از هفته کتاب آغاز شد.
سومین نهادی که در هفته کتاب متولد شد، نشریه «کتاب هفته» بود. روابط عمومی ششمین دوره هفته کتاب همزمان با آخرین روز این دوره با انتشار متن کوتاه در آخرین شماره ویژه‌نامه از انتشار هفته‌نامه «هفته کتاب» با تیتر «هفته کتاب کتاب هفته میشود» خبر داد. جشن انتشار صدمین شماره نشریه «کتاب هفته» سال 1379، همزمان با هشتمین دوره «هفته کتاب» برگزار شد. جریان انتشار هفته‌نامه «کتاب هفته» به دنبال ضرورت وجود رسانه برای کتاب شکل گرفت.
انتشار مجموعه مجلدات است کتابماه به جز دو موضوع نیز، آبان‌ماه سال 1376، همزمان با پنجمین دوره هفته کتاب آغاز شد.
سیر تاریخی انتشار نخستین شماره کتاب‌ماهها به شرح زیر است:
کتاب ماه «کودک و نوجوان» 15 آبان سال 1376، کتاب ماه «ادبیات و فلسفه» 15 آبان 1376، کتاب ماه «علوم‌اجتماعی» 20 آبان 1376، کتاب ماه «دین» 22 آبان 1376، کتاب ماه «تاریخ جغرافیا» 28 آبان ماه 1376 و کتاب ماه «کلیات» 29 دیماه 1376 و کتاب ماه «علوم و فنون» 30 اردیبهشت سال 1377 و کتاب ماه «هنر» 30 مهر 1377 منتشر شدند.
دبیرخانه کتاب «سال ولایت» نیز همزمان با ششمین دوره «هفته کتاب» تشکیل شد. تقارن ششمین دوره با سالروز ولادت حضرت ولی‌عصر(عج) بهانه اصلی ایجاد این دبیرخانه بود.
همچنین مقرر شد تا دبیرخانه این رویداد بهعنوان یک نهاد مستقل و با تدوین آیین‌نامه، هر سال و همزمان با ماه شعبان، نسبت به انتخاب و معرفی کتابهای چاپ نخست در زمینه سیره، شخصیت و آثار 14 معصوم(ع) در گروه سنی کودک و نوجوان و بزرگسال و در دو سطح ملی و بین‌المللی در زمینه کتابهای تالیف، ترجمه و تصحیح شده مبادرت ورزد. دبیرخانه در اداره ثبت شرکتها به ثبت رسیده و هیات مدیره، هیات موسس و هیات امنا و نیز اساسنامه و آیین‌نامه مدون دارد.
کتاب سال ولایت 11 دوره برگزار شد و تاثیرات فوق‌العاده‌ای در جهان اسلام گذاشت. از طریق سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی با رایزنی‌های فرهنگی و از طریق وزارت امور خارجه با همه سفارت‌خانه‌ها برای شناسایی کتابهای ترجمه، تالیف و یا تصحیح شده درباره 14 معصوم(ع) در کشورهای مختلف ارتباط برقرار میشد. مراسم اصلی نیز هر سال همزمان با ماه شعبان و در یکی از استانها برگزار میشد.
در زمینه توسعه کتاب و کتابخوانی در مدارس چه اقدامات دیگری انجام شد؟
طرح ایجاد «کتابخانه کلاسی» در سه مقطع سوم، چهارم و پنجم دبستان همزمان با ششمین دوره هفته کتاب اجرایی شد. دانش‌آموزان می‌توانستند 100 تا 200 جلد کتاب که در کتابخانههای کلاس‌ها وجود داشت را از نزدیک مشاهده کنند و معلم نیز برایشان کتاب بخواند.
آیا برای همه مدارس این امکان فراهم شد؟
قرار هم نبود کتابخانههای کلاسی در همه مدارس ایجاد شود، البته در عمل نیز تامین منبع برای همه کلاس‌های مقاطع دبستان امکان نداشت. قرار بود، به تدریج و در هر سال به میزان منابع مالی موجود کتابخانه کلاسی ایجاد شود، نخستین «کتابخانه کلاسی» در مدرسه شهید صدوقی تهران در منطقه 19 آموزش و پرورش در برنامه‌‌ای نمادین افتتاح شد. قرار بود آموزش و پرورش نیز معلمان سه مقطع سوم، چهارم و پنجم را برای آشنایی دانش‌آموزان با کتاب و کتابداری آموزش بدهد. طرح کتابخانه کلاسی، چند سال استمرار پیدا کرد و دبیرخانه ستاد هفته کتاب، نیز برای تامین این کتابخانه‌ها به آموزش و پرورش کتاب اهداء می‌کرد. نماینده آموزش و پرورش از بین کتابهای اهدایی کتابهای موردنیازش را انتخاب و برای مدارس شهرستانها نیز ارسال می‌کرد.
دبیرخانه ستاد «هفته کتاب» منبع اصلی اهدا کتاب به مدارس بود؟
ستاد هفته کتاب، کتابی در اختیار نداشت، بلکه براساس «آیین‌نامه خرید کتاب» اهداء کتاب به مدارس انجام میشد. خرید کتاب از ناشران یکی از سیاستهای دولت وقت برای حمایت از نویسندگان و ناشران و نیز مخاطبین در سطح کشور بود که دبیرخانه آن در اداره مراکز و روابط فرهنگی بود . به عبارت دیگر کتاب‌ها وقتی توسط هیات خرید کتاب خریداری میشد در اختیار کتابخانههای عمومی کشور، مساجد، مدارس، دانشگاه‌ها و ... قرار می‌گرفت.
ایجاد صندوق بیمه نویسندگان و هنرمندان از دیگر فعالیتهای دوران تصدی شما بهعنوان دبیر هفته کتاب است. درباره تشکیل این صندوق توضیح بفرمایید.
مقدمات تشکیل این صندوق، سال 1379 و همزمان با هشتمین دورة هفته کتاب، آغاز شد و طی دو سال به ثمر نشست. برای آشنایی با شرایط سازمان تامین اجتماعی، نمایندگانی از این سازمان دعوت شدند. دستور‌‌العملی نوشته شد و با سازمان تامین اجتماعی توافق حاصل شد و مقرر شد تا نویسندگان برای دریافت بیمه مستمری بازنشستگی، 18 درصد حق بیمه، به سازمان تامین اجتماعی پرداخت کنند(طبق آیین‌نامه 10 درصد را وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و 8 درصد را نویسندگان پرداخت میکردند.) البته این مقدار، مِنهای حق بیمه درمان بود. «نویسنده» تعریف عملیاتی شد و شرایط محدود‌کننده نیز مشخص شد. موسسه خانه‌کتاب نیز بهعنوان مرجع معرفی نویسنده به سازمان تامین اجتماعی مشخص شد. آیین‌نامه برای تصویب در شورای معاونان وزارتخانه ارائه شد، اما سایر معاونت‌های نیز خواهان بهره‌مندی هنرمندان از تسهیلات شدند، بنابراین با موافقت آقای مسجدجامعی وزیر وقت، آیین‌نامه در کمیته کارشناسی وزارتخانه بررسی شد و معاونت‌ها، ظرف 6ماه آیین‌نامه‌های خود را تدوین کردند. البته فعالیتها برای ارائه تسهیلات به نویسندگان متوقف نشد و با پیشنهاد آقای مسجدجامعی، رئیس وقت موسسه کمک به توسعه فرهنگ و هنر با سازمان تامین اجتماعی قرارداد منعقد کرد و 50 میلیون تومان نیز به حساب آنان واریز شد تا نویسندگانی که بر اساس آیین‌نامه مدون و مشخص از سوی وزارتخانه معرفی می‌شوند، را بیمه کنند. سال 1381، همزمان با دهمین دوره هفته‌کتاب، مدیرعامل وقت سازمان تامین اجتماعی (آقای دکتر شریف زادگان)، نهم آبان‌ماه که روز پدید‌آورندگان و کتاب بود در جمع نویسندگان در تالار وحدت، خبر آغاز بیمه نویسندگان و هنرمندان را اعلام کردند.
درباره وام به نویسندگان نیز اقداماتی انجام شد؟
جریان بیمه ابتدا با اعطا وام به نویسندگان آغاز شد به این شکل که با حضور آقای احمد مسجدجامعی و مدیرعامل وقت بانک رفاه کارگران، جلسه هماهنگی برگزار شد. در این جلسه، مدیرعامل بانک رفاه پیشنهاد داد حساب‌ها و گردش مالی موسسه خانه‌کتاب و موسسه نمایشگاه‌های فرهنگی وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در بانک رفاه افتتاح و ایجاد شود. بعد با همکاری معاونت فرهنگی و بانک رفاه و تدوین دستور‌العمل داخلی وام به نویسندگان پرداخت شود. اعطا وام، سال 1379 آغاز شد و بانک رفاه به نویسندگانی که از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی معرفی می‌شدند، وام می‌داد. پس از آن که بیمه نویسندگان و هنرمندان عملیاتی شد و اساسنامهای برای ایجاد صندوق نویسندگان و هنرمندان تهیه و در هیآت وزیران به تصویب رسید، این دو (بیمه و صندوق نویسندگان و هنرمندان) در هم ادغام و موسسه صندوق اعتباری هنرمندان و نویسندگان در سالهای بعد تشکیل شد.
تاکید دارید که در حوزه فرهنگ به‌ویژه برای ترویج فرهنگ کتاب و کتابخوانی، باید همه ارگان‌ها و وزارتخانه را پای کار آورد، برقراری ارتباط برخی از این وزارتخانهها که شاید به ظاهر ارتباطی با نشر و کتاب ندارند را چگونه ایجاد کردید؟
یکی از طرح‌های موثر و مهم که آثار بسیار زیادی داشت طرح «کتاب در سبد مصرف کارگران» بود که در سال 1381 و همزمان با دهمین دوره هفته کتاب به بار نشست. یک سال و نیم برای به ثمر نشستن این طرح زمان صرف شد. طی جلسه مشترکی با خانم کروبی؛ معاون وقت وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی موضوع پیوند کتاب و صنعت طرح شد و تفاهمنامه مشترک بین سه وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی، صنایع و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی منعقد شد. طرح در شورای صنعت و فرهنگ نیز ارائه شد. با مهندس مختار قانون؛ مدیرکل صنایع استان تهران برای اجرای این طرح رایزنی شد. طی یک سال‌و‌نیم جلسه مشترک با حضور وی و خانم کروبی و نمایندگان دبیرخانه هفته کتاب تفاهمنامه مشترک آماده امضا شد. همزمان با دهمین دوره هفته کتاب، نخستین دوره این طرح در ساختمان شماره 2 وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی برگزار شد و تا چهاردهمین دوره نیز ادامه پیدا کرد. تشکیل دبیرخانه این رویداد با تغییر دولت متوقف شد. حمایت کارخانه‌ها و صنایع از ناشران فعال در حوزه تولید کتابهای مرتبط با صنایع، ایجاد و تجهیزکتابخانه‌های کارخانجات بزرگ با خرید کتاب از ناشران و همچنین خرید کتاب با تخفیف، برای مدیران، کارگران و خانواده‌های آنان، سه هدف عمده این طرح بود.
آیا نتایج عملکرد نهاد‌های مختلف اطلاعرسانی شد؟
در دهمین دوره هفته کتاب نمایشگاهی تحت عنوان «یک دهه فعالیت هفته کتاب» برگزار شد که همه سازمانها و نهاد‌های مشارکت‌کننده از‌جمله وزارتخانه‌های آموزش و پروش، علوم تحقیقات و فناوری، سازمان جهاد دانشگاهی، و جهاد کشاورزی بهعنوان یکی از نهاد‌های فعال در حوزه ترویج کتابخوانی گزارش‌های خود را در قالب‌های مختلف نموداری در این نمایشگاه به نمایش گذاشتند.
برنامههای دیگری نیز در این هفته متولد شد که مایل هستید از آنها نیز نام ببرید؟
معرفی خیرین کتابخانه‌ساز به همت اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی گیلان، تجلیل از حامیان نسخ خطی، جشنواره قلم زرین از دیگر برنامه‌هایی است که در هفته کتاب شکل گرفت. جشنواره دو سالانه «ادب پایداری» که نخستین دوره آن همزمان با هشتمین دوره هفته کتاب برگزار شد، از دیگر رویداد‌‌هایی است که در هفته کتاب با همکاری مرکز مطالعات فرهنگی کلید خورد. متاسفانه بعد از چند دوره ادامه پیدا نکرد. هدف اصلی از طراحی این رویداد توجه به کتابهای حوزه دفاع مقدس از زاویه نقد و بررسی بود. نقد و ارزیابی و اطلاعرسانی درباره این کتاب‌ها با برگزاری این جشنواره احیا شد. جشنواره انتخاب کتاب دانش‌آموزی نیز در هفته کتاب متولد شد. به خاطر دارم با طرح ایده برگزاری این رویداد بسیاری درباره وجود دانش‌آموزان نویسنده تردید داشتند. امید‌وارم جشنواره تجلیل از نویسندگان جوان با عنوان همایش «دیدار و گفت‌و‌گو با نویسندگان جوان کشور و معرفی نویسندگان برگزیده» که نخستین‌بار سال 1393 از سوی وزارت ورزش و جوانان برگزار شد، ادامه پیدا کند. به خاطر دارم نخستین دوره با نشاط، شور و هیجان قابل‌توجهی با حضور نویسندگان جوان و خانواده‌یشان برگزار شد. وزارت ورزش و جوانان جزو سازمان‌های فرهنگی محسوب میشود و حتما باید در این حوزه‌ها مشارکت داشته باشد.
«نهادسازی» بار‌‌ها در جریان این گفت‌و‌گو تکرار شد. اهمیت این موضوع چیست؟ نهادسازی در تبدیل رویداد هفته کتاب به یک جریان چه تاثیری دارد؟
نهادسازی و واگذاری مسئولیت به حوزه‌های مرتبط و البته فعالیت آنها طی سال، برای به ثمر رسیدن اهداف بسیار موثر است. به‌عبارت دیگر به تبدیل شدن دبیرخانه به نهاد و دائمی شدن آن اعتقاد و تاکید دارم. طی دوره‌هایی که مسئولیت داشتم، سعی بر نهادسازی بود تا طی سال دبیرخانه و همچنین سازمان‌های مختلف، فعالیت داشته باشند تا نتایج این فعالیتها طی هفته کتاب اعلام شود و یا فعالیت از هفته کتاب آغاز شود. روش اصلی، دبیرخانه ستاد هفته کتاب، این چنین بود و تاکید مینمایم، این روش موجب ایجاد نشاط در سازمانها و مخاطبان میشود.
جا دارد متذکر شوم همه این اقداماتی که شرح آن رفت مستند است و اغراق نیست. فعالیت اصلی دبیرخانه هفته کتاب، سیاستگذاری و برنامهریزی برای نهاد‌ها، تشکل‌ها و سازمان‌هاست تا وارد فعالیتهای اجرایی شوند. به‌عبارت دیگر، خرید کتاب برای تجهیز کتابخانه مساجد، مدارس و یا دیگر ارگان‌ها از سوی ناشران انجام میشد و تشکلهای نشر در هیات خرید کتاب نماینده داشتند که بسیار تاثیر‌گذار بود بنابراین تاکید میشود که بخش خصوصی در این جریان باید، بهره‌مند شود. انجمن نویسندگان کودک و نوجوان یا انجمن فرهنگی ناشران کودک و نوجوان و یا تعاونی ناشران خصوصی‌اند.
هفته کتاب یک نهاد مادر است و از دل آن، نهاد‌های مختلفی رشد کرد که همچنان سرپا هستند. نخستین نهادی که از دل هفته کتاب بیرون آمد، جشنواره کتاب سال دانشجویی است. نخستین دوره این جشنواره سال 1373 همزمان با دومین دوره از هفته کتاب از سوی جهاد دانشگاهی برگزار شد. بخشی از بودجه نخستین دوره این جشنواره و البته سایر رویدادها طبق روال و سیاست‌‌هایی که تعیین شده بود از سوی دبیرخانه هفته کتاب تامین شد؛ به‌عبارت دیگر پیش از برگزاری جشنواره با انعقاد قرارداد مشخصات فعالیتها و همچنین میزان بودجه کمکی دبیرخانه به سازمانها و تشکلهای صنفی تعریف و تامین و پرداخت میشد.
اینکه می‌فرمایید، نباید هفته کتاب را منحصر به یک هفته بدانیم، به چه معناست؟
بر این موضوع تاکید دارم هفته کتاب، برای تحقق سه هدف اصلی که در ابتدا شرح کردم برگزار میشود، به‌عبارت دیگر باید همه سازمانها و منابع انسانی و مالی آنها به کار گرفته شود، چراکه تنها با منابع وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی امکان برگزاری مجموع این برنامه‌ها وجود ندارد، البته معتقدم یکی از مشکلات ما سیاستگذاریهای کلان است. یکی از مشکلات اداره کشور، اجرای همزمان همه اولویت‌هاست. اما در اجرای برنامههای هفته کتاب تلاش شد تا گام به گام پیش برویم بهعنوان مثال در برگزاری نمایشگاه‌ها کتاب در مدارس یکباره 10 هزار نمایشگاه برگزار نشد بلکه طی چند دوره از هزار نمایشگاه به 10 هزار نمایشگاه رسید. در پایان باید عرض کنم که در ایران بودجه فرهنگی کم نداریم، اما تعامل و هماهنگی فرهنگی کم داریم یا گاهی وقتها نداریم.
نظر شما