این مکتوبات از مجموع بررسی ۱۵۰۵۵ برگِ مطبوعاتی مستخرج شده‌اند. موضوع آن‌ها نقد جامعه و سیاست در ایرانِ اواخر دوره قاجار است و اشخاص گفت‌وگوکننده در این مکالمات نیز افرادی خیالی هستند. مکالمات مندرج در این مکتوبات را وجه انتقادی نو در گفتمان مطبوعاتی دوره مشروطه می‌توان دانست.
کتاب «مکتوبات خیالی» یکی از جدیدترین آثاری است که ایرانِ اواخر دوره قاجار را به تصویر کشیده است. به همین بهانه با علی باغدار دلگشا نویسنده کتاب گفت‌وگویی داشته‌ایم که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید.
در دوره مشروطه از مکالمات خیالی به عنوان گونه‌ای از گفتمان انتقادی علیه حاکمیت و مشکلات کشور استفاده می‌شد. لطفا در این باره توضیح دهید؟
فضای سیاسی حاکم بر کشور، شور و انگیزه مشروطه‌خواهی و توأمان وجود استبداد داخلی زمینه ساز اصلی بود تا دگراندیشان و منتقدان سیاسی و اجتماعی از زبان دیالوگ‌های داستان‌وار برای بیان واقعیات استفاده کنند. این امر از یک سو باعث می‌شد تا جانشان حفظ شود و از دیگر سو موجب شد تا مطالب مد نظرشان به صورتی آسان توسط جامعه کم سواد ایران در دوره قاجار فهمیده شود. از این رو نمونه‌های نخست آن را در رسائل سیاسی میزرا ملکم خان می‌توان مشاهده کرد: رساله‌های «رفیق و وزیر» و «شیخ و وزیر» که نگاهی کاملا سیاسی و انتقادی دارند. پس از آن آخوندزاده و کرمانی نیز از آن زبان برای بیان انتقادهای سیاسی و دینی بهره جستند. طالبوف تبریزی و زین‌العابدین مراغه‌ای نیز از دیگر افرادی بودند که در دوره مشروطه از ساختار مکالمات خیالی برای بیان انتقادهای سیاسی و اجتماعی استفاده کرده‌اند. با گسترش انتشار جراید و همچنین گسترش شور مشروطه‌خواهی استفاده از این ساختار در قالب داستان‌های سیاسی کوتاه در روزنامه‌ها مورد توجه قرار گرفت. کتاب مکتوبات خیالی، برخی از همین دیالوگ‌های منتشر شده در مطبوعات دوره مشروطه است.
این کتاب نخستین بار با همین عنوان در آمریکا منتشر شد و با حذف برخی مطالب و تصاویر و البته برخی دشواری‌های دیگر بالاخره در ایران هم توانست مجوز نشر را بگیرد. این کتاب شامل پنج متن و دیالوگ مندرج در روزنامه‌های دوره مشروطه است که از خلال پانزده هزار برگ مطبوعاتی دوره قاجار استخراج شده است.
آیا مکتوبات خیالی در کشورهای دیگر هم وجود داشته و یا اینکه ژانری بود که توسط روشنفکران ایرانی در آن دوره مطرح شد؟
بله! نمونه‌های متعدد آن در ادبیات ایتالیا و فرانسه وجود دارد. در ادبیات فارسی هم که به گستردگی بسیار. البته این الگوی انتقادی را ایرانیان دوره مشروطه احتمالا از آثار غربی اتخاذ کرده‌اند. به طور مثال کتاب «نامهای ایرانی از منتسکیو» نقشی محوری در این تقلید داشته است. همچنین کتاب «امیل» اثر ژان ژاک روسو. برای نمونه کتاب احمد از طالبوف تبریزی یا آثار دولت آبادی و شمس الواعظین در این دوره همگی به تقلید از کتاب روسو به نگارش درآمده‌اند. پس این موضوع نشان می‌دهد که نگاه ایرانیان متجدد و دگراندیش در این دوره به متون غربی در تقلید از ساختار الگوی نگارشی مکالمات خیالی بوده است.
اصلی‌ترین شاخصه‌ها و مطالبات مطرح شده در مکتوبات خیالی عصر مشروطه چیست؟
محور موضوعی اصلی در تمامی این مکالمات، «انتقاد» است. انتقاد از اوضاع سیاسی و اجتماعی. آن جا که از شیخ فضل‌الله، با عبارت «فضل الشیطان» و شیخ نوری با اصطلاح «شیخ ناری» (نار=آتش) یاد می‌شود، آن جا که از وطن‌خواهی و تلاش برای استقلال کشور سخن گفته می‌شود، آن جا که به نقد مردم به دلیل مخالفت‌شان با آوردن دوش به حمام یا پلاگ‌گذاری خانه‌ها می‌پردازند، همگی نشان از وجود مسئله نقد در جامعه است. این مکالمات با نگاهی انتقادی به اوضاع زمانه خود پرداخته‌اند. این مکتوبات نشان می‌دهد که اصلاح گران اجتماعی در جامعه ایران چه سختی‌هایی را متحمل شده‌اند تا بتوانند رفتار نادرست جامعه را تغییر دهند.
مهمترین مکتوبات خیالی در دوره مشروطه کدامند؟
من تا کنون حدود یکصد و بیست و چهار مکتوب را از خلال اوراق مطبوعاتی دوره قاجار پیدا کرده‌ام؛ کتاب مکتوبات خیالی که توسط انتشارات روشنگران و مطالعات زنان منتشر شده است تنها تعداد پنج مورد از این مکالمات را شامل می‌شود. البته دسته‌ای دیگر از این مکتوبات خیالی، در کتابی دیگر در حال تدوین است که احتمالا تا سه سال آینده کار آن نهایی خواهد شد. به نظرم تمامی این مکتوبات دارای اهمیت‌اند، هر کدامشان از یک نظر. برخی از نظر ادبی بسیار مهم‌اند، برخی در حوزه نقد سیاسی، دسته‌ای دیگر مانند حمام جنیان که من بسیار به آن علاقه‌مند هستم در حوزه نقد اجتماعی و رفتارهای عامیانه مردم و دسته‌ای دیگر در حوزه مباحث جنسیتی. برخی از این مکتوبات با زبان طنز نوشته شده‌اند و برخی دیگر با زبان بسیار ادبی یا علمی. با این وجود تمامی آن‌ها دارای ارزش‌اند چرا که سرمایه‌های پیشینیان ما هستند؛ این مکتوبات خیالی در حقیقت نشان دهنده از بودن تا شدن سیاسی و اجتماعی جامعه ایران در قرن نوزدهم میلادی است.
خوانش مکتوبات خیالی در زمانه کنونی چه کمکی به ما می‌کند؟
پاسخ این سوال را باید با همان زبان مکتوبات خیالی داد. نمونه زیر متن مندرج در یکی از همین مکتوبات خیالی است:
«آخر چرا، چرا این کارها را می‌زنی؟ مگر نمی‌دانی خطر تنها آتش و زن نیست که. شاه هم خطر است. مجلس هم خطر است. قانون هم خطر است. مگر چه خیری از او دیده‌ایم که حالا دل به مجلس دارالشورای ملی او و نمایندگان بدتر از شمر ذی الجوشنش ببندیم. هر که را نگاه میکنی در خواب غفلت است، آدم بعضی وقت‌ها فکر می‌کند که اسرافیل هم خواب است، شاید هم صور و شیپورش را شاه دزدیده باشد. می‌گویند شاه همه چیز را می‌دزد، دزدِ دزد است و ادای پدر را برای ابناء وطن در می‌آورد. بگذریم، مثقال و منقلی بیاور. چای و نباتی بیاور. این حرف‌ها که نان نمی‌شود. جعفرخان را دیروز تکه تکه کرده‌اند آخر هی می‌گوید نمایندگان دارالشورای ملی این‌اند و آن‌اند. به ما چه. بگذار زندگی‌مان را بکنیم.»
نظر شما