به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، به باور بسیاری از اندیشمندان ایرانی و غربی انقلاب مشروطه دومین رخداد مهم در تاریخ ایران پس از ورود اسلام به این سرزمین است. از این انقلاب به عنوان مقدمه انقلاب اسلامی و نهضت امام خمینی(ره) نیز نام برده‌اند. بنابراین انقلاب مشروطه مبدا نخستین مواجهه ایرانیان با مظاهر تمدن جدید و مدرنیته است. شاید مطالعه در پیرامون مشروطه بتواند گره از مشکلات جامعه کنونی ایران باز کند.

نویسندگان، مفسران و پژوهشگران بسیاری به روایت تاریخ انقلاب مشروطه ایران پرداخته و کتاب‌های متعددی را منتشر کرده‌اند که در این گزارش با شماری از مهم‌ترین آنها آشنا خواهید شد. لازم به توضیح است که کتاب‌های معرفی شده در این گزارش به دو دسته تقسیم می‌شوند. دسته نخست کتاب‌هایی هستند که به نقل تاریخ مشروطیت از زاویه دید نویسنده و تحلیل‌های او پرداخته‌اند و دسته دوم کتاب‌هایی که به تحلیل رویداد مشروطه خواهی و بیداری ایرانیان پرداخته‌اند.

قاعدتا کتاب‌های بسیار دیگری نیز در روایت تاریخ و تحلیل جنبش مشروطه‌خواهی ایرانیان تالیف و منتشر شده‌اند که مطالعه آنها برای علاقه‌مندان ضروری است. هرچند باید اعتراف کرد که علاقه شخصی راقم این سطور در انتخاب کتاب‌ها و ترتیب لیست آنها در این گزارش بی‌تاثیر نبوده، اما مخاطبان می‌توانند یقین پیدا کنند که با مطالعه این آثار به یک روایت و تحلیل قابل اعتماد شخصی از وقایع دوران مشروطه در ایران برسند.

دسته نخست: منابعی که راوی تاریخ و رخدادهای دوران مشروطه هستند

«واقعات اتفاقیه در روزگار»
این کتاب به قلم ملا محمدمهدی شریف کاشانی است که با تصحیح منصوره اتحادیه و سیروس سعدوندیان فرصت انتشار به خود دید. این کتاب علیرغم اهمیت بسیارش و ارائه اسناد مهمی که در دیگر منابع وجود ندارند، آن‌چنان که باید و شاید دیده نشده و صرفا دوبار فرصت نشر پیدا کرده است. نخست در سال 1362 از سوی نشر تاریخ ایران و بار دیگر در سال 1389 از سوی انتشارات نگارستان کتاب به چاپ رسیده است. مطالب این کتاب حجیم در اصل توسط خود نویسنده در سه کتاب تنظیم شده بود.

نویسنده یعنی ملامحمد مهدی شریف کاشانی یکی از مهم‌ترین و اثرگذارترین مبارزان انقلابی مشروطه خواه بود که با بسیاری از بزرگان و طیف‌های مختلفی از مبارزان ارتباط نزدیک داشت و در جریان‌های مبارزه اسناد، نامه‌ها و تلگراف‌های بسیاری به نامش فرستاده می‌شد. او ریاست جمعیت مخفی انجمن باغ سلیمان خان میکده را بر عهده داشت که بزرگانی چون ملک‌المتکلمین، سیدجمال واعظ، یحیی دولت آبادی، سیداسدالله خرقانی، ذکاءالملک فروغی، سیاح محلاتی، میرزا حسن رشدیه و... در آن فعالیت داشتند. او همچنین با هوشمندی هرچه تمامتر بسیاری از شب‌نامه‌های آن دوران را جمع آوری و در کتاب خود منعکس کرد.

کتاب ابتدا چهار تذکره در شرح رخدادهای مشروطه‌خواهی و در ادامه پنج فصل از به توپ بستن مجلس تا تاجگذاری احمدشاه دارد. در تذکره اول وضعیت ایران از زمان تاجگذاری ناصرالدین شاه قاجار تا زمان ورود موسیو نوز بلژیکی به ایران در زمان مظفرالدین شاه برای در دست گرفتن امور گمرکات ایران، روایت می‌شود.

تذکره دوم به انتقاد از وضعیت اداره کشور توسط مظفرالدین شاه و درگیری علما با هیات حاکمه بر سر مساله موسیو نوز و آغاز مهاجرت صغری اختصاص دارد. تذکره سوم شرح وقایع مهاجر صغری به حرم عبدالعظیم است و تذکره چهارم به شرح تحصن در سفارت انگلیس، مهاجرت کبری به قم و در نهایت صدور فرمان مشروطیت اختصاص دارد.

فصل اول به روایت رویداد افتتاح مجلس اول مشروطه تا بمباران آن و شروع استبداد صغیر اختصاص پیدا کرده، فصل دوم به مجاهدت کل ایران برای پاسداشت از مشروطه تا فتح تهران توسط انقلابیون می‌پردازد. نویسنده در فصل سوم به بیان حوادث رخداده در فتح تهران و همچنین به درج سواد خاطرات سپهدار اعظم پرداخته است. فصل چهارم مشتمل است بر شرح ورود علما به تهران تا آمدن ناصرالملک به ایران و در نهایت فصل پنجم به ورود ناصر الملک به ایران و عهده‌داری مقام نیابت سلطنت احمد شاه تا جریان تاجگذاری احمد شاه قاجار پس از رسیدنش به سن بلوغ، اختصاص پیدا کرده است.

«تاریخ انقلاب مشروطیت ایران»
مهدی ملک‌زاده، فرزند ملک‌المتکلمین و از فعالان سیاسی دوره پهلوی، نویسنده این کتاب است. این کتاب هفت جلدی در سال‌های پس از انقلاب اسلامی در سه مجلد از سوی انتشارات سخن منتشر می‌شود.

ملک‌زاده با یادآوری خاطرات خود از پدر و همچنین اسناد باقیمانده از خاندان خود به نگارش این کتاب پرداخت و در آن سعی کرد به تصحیح اشکالات کتاب‌های پیشتر نوشته شده درباره مشروطیت نیز بپردازد. هرچند که به باور بسیاری ملک‌زاده در روایت و تحلیل برخی رخدادها به راه خطا رفته و نقش عمده‌ای را برای پدر خود و همفکرانش در پیروزی انقلاب مشروطه ایران قائل شده است.

ملک‌زاده محتوای تاریخ خود را از تحلیل وضعیت جامعه ایران در زمان ناصرالدین شاه قاجار آغاز کرده به وقایع زمان تاجگذاری احمدشاه ختم می‌کند. هرکدام از هفت مجلد این کتاب به یکی از مجاهدان و شهیدان مشروطه به این شرح تقدیم شده است: کتاب اول به یاد ملک‌المتکلمین، کتاب دوم به یاد میرزا جهانگیرخان صوراسرافیل، کتاب سوم به یاد سیدجمال‌الدین واعظ، کتاب چهارم به یاد میرزا ابراهیم آقا تبریزی، کتاب پنجم به یاد قاضی قزوینی، کتاب ششم به یاد روح القدس و کتاب هفتم به یاد ثقةالاسلام تبریزی.

«تاریخ بیداری ایرانیان»
ناظم‌الاسلام کرمانی که خود یکی از مجاهدان مشروطه است و دستی در آتش روزنامه‌نگاری دارد این کتاب را در سه مجلد می‌نویسد. مکتوب ناظم‌الاسلام اکنون در زمره یکی از منابع کلاسیک مشروطیت است و از سوی انتشارات امیرکبیر منتشر می‌شود.

مقدمه مباحث کتاب تاریخ تحلیلی ایران در زمان ناصرالدین شاه از واقعه رژی تا زمان کشته شدن ناصرالدین شاه و محاکمه میرزا رضا کرمانی است. شرح احوال و برنامه‌های کسانی چون سیدجمال الدین اسدآبادی و شیخ هادی نجم آبادی و حتی صورت محاکمه میرزا رضا کرمانی از مباحث مهم این مقدمه است. حجم عمده مباحث سه جلد کتاب نیز در اصل بیان خاطرات روزانه ناظم الاسلام از آغاز مبارزات مشروطه خواهی در زمان مظفرالدین شاه قاجار (از 1322 تا 1327 هجری قمری) است. ناظم الاسلام نیز در این کتاب شب‌نامه‌ها و متن تلگراف‌های مختلفی را درج کرده است.

«تاریخ مشروطه ایران»
به قلم سیداحمد کسروی، مشهورترین کتاب تاریخ انقلاب مشروطه ایران است، اما لزوما بهترین آن نیست. این کتاب در سه بخش  15 فصل به رشته تحریر درآمده و ناشران متعددی از جمله نگاه آن را منتشر کرده و می‌کنند. عناوین فصول 15 گانه کتاب به این شرح است: «ایرانیان چگونه بیدار شدند؟»، «جنبش مشروطه خواهی چگونه پیدا شد؟»، «تبریز چگونه برخاست؟»، «چه کشاکش‌هایی با محمدعلی میرزا برخاست؟»، «جست‌وجویی از حال مردم»، «اتابک به چه نیرنگ‌هایی کوشید؟»، «نبرد مشروطه و مشروعه به کجا انجامید؟»، «چگونه دربار به آرامش گرایید؟»، «چگونه بار دیگر کشاکش آغاز یافت؟»، «جست‌وجو از حال مردم»، «چگونه مجلس به توپ بسته شد؟»، «جنگ در تبریز چگونه آغاز یافت؟»، «چه جنگ‌هایی با عین‌الدوله و سپهسالار رفت؟»، «چگونه مشروطه خواهان به شهرگشایی برخاستند؟» و «چگونه تبریز بار دیگر به تنگنا افتاد؟».

«انقلاب مشروطیت ایران»
این کتاب به قلم ادوارد براون، ایران‌شناس و شرق‌شناس مشهور بریتانیایی است که با ترجمه مهری قزوینی از سوی نشر کویر در دسترس مخاطبان قرار گرفته است. اکثر مشروطه‌خواهان ایران از دوستان ادوارد براون بودند و اسناد و همچنین خاطرات خود را در اختیار او قرار گذاشتند.

کتاب «انقلاب مشروطیت ایران» در یازده فصل به علاوه‌ پیش‌گفتار، 25 یادداشت و قسمتی با عنوان «احوالات میرزا رضا کرمانی» تدوین شده است. عناوین فصول یازده گانه به این شرح است: «سید جمال الدین، پیشوای اتحاد اسلام»، «امتیاز تنباکو و نتایج آن»، «ترور ناصرالدین‌‌شاه»، «اعطای مشروطیت توسط مظفرالدین‌‌شاه»، «محمدعلی شاه و مشروطیت»، «موافقت‌نامه‌ روس و انگلیس از دیدگاه ایران»، «کودتای 23 ژوئن 1908م. و انهدام نخستین مجلس»، «دفاع تبریز»، «سقوط تبریز و قیام ایالات»، «پیروزی ملیون، کناره‌گیری محمدعلی‌‌شاه و اعاده‌ مشروطیت» و «جلوس سلطان احمدشاه و دعوت از مجلس دوم.»

«حیات یحیی»
این کتاب به قلم میرزا یحیی دولت آبادی از مهم‌ترین رجال سیاسی عصر مشروطه است که در چهار مجلد به رشته تحریر درآمده است. این کتاب در سال‌های پیش از انقلاب از سوی انشارات کتابخانه ابن‌سینا منتشر می‌شد و در سال‌های پس از انقلاب اسلامی ایران نیز با تلاش مشترک دو ناشر یعنی انتشارات عطار و انتشارات فردوسی در دسترس مخاطبان قرار گرفت.

«حیات یحیی» زندگینامه یحیی دولت آبادی است که پس از درگذشتش در زمان رضاخان میرپنج توسط خانواده او منتشر شد. یحیی دولت‌آبادی از پیشگامان مدارس نوین و از نخستین کسانی که به یاری میرزا حسن رشدیه، پدر آموزش نوین در ایران شتافت. او از اعضای انجمن باغ سلیمان خان میکده بود که نقش مهمی در پیروزی انقلاب مشروطه داشت. پس از پیروزی مشروطه نیز تا زمان به قدرت رسیدن رضاخان، دولت‌آبادی بارها به عنوان نماینده مجلس انتخاب شد. به جهت آنکه دولت‌آبادی در بطن انقلاب قرار داشت، روایت‌های او از جنبش بیداری ایرانیان، دسته‌اول و در عین حال حیرت‌انگیز است. هرچند که می‌توان نیرنگ قلم او را در نفی برخی علما و شکستن شخصیت شیخ فضل‌الله نوری تشخیص داد.

«خاطرات شیخ ابراهیم زنجانی»
این کتاب با عنوان فرعی «سرگذشت زندگانی من» به قلم شیخ ابراهیم زنجانی است که با اهتمام غلامحسین میرزاصالح از سوی نشر کویر در دسترس مخاطبان قرار گرفته است.

شیخ ابراهیم زنجانی سال‌ها در حوزه علمیه نجف به تحصیل اشتغال داشت و از شاگردان آخوند خراسانی بود. او دادستان دادگاهی بود که پس از پیروزی مشروطه خواهان بر استبداد شاهی، حکم به اعدام آیت‌الله شیخ فضل‌الله نوری داد.

او در این کتاب که در 6 فصل به رشته تحریر درآمده به شرح خاطرات خود از دوران کودکی تا برقراری مشروطه می‌پردازد و هرچند که صحبت‌های او درباره مشروطه کم است، اما شرحی که از وضعیت نظام حاکم بر کشور در دوران ناصرالدین شاهی به دست می‌دهد، جالب توجه است. به باور او تنها حکومت قانون می‌تواند وضعیت نابهنجار حاکم بر جامعه ایران در دوره قاجار را به سامان رساند.

«خاطرات حاج سیاح یا دوره خوف و وحشت»

این کتاب شرح ایران‌گردی‌های حاج سیاح محلاتی در زمان ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه قاجار و همچنین روایت او از جنبش‌ آزادی خواهی و مشروطه‌خواهی ایرانیان است که به کوشش حمید سیاح و به تصحیح سیف‌الله گلکار از سوی انتشارات امیر در دسترس مخاطبان قرار می‌گرفت.

سیاح محلاتی به مدت 18 سال سرتاسر جهان را گشت و سیاحت کرد. او نخستین ایرانی است که گرین کارت آمریکا را گرفت. او در داخل کشور نیز به سیاحت پرداخت و وضعیت حاکم بر ایران را با غرب مقایسه کرد. مشاهدات او از دیگر کشورهای جهان برای انقلابیون ایران راهگشا بود. توصیفات او از جامعه ایران در پیش از انقلاب مشروطه نیز جالب توجه و حیرت انگیز است.

دسته دوم: منابعی که به تحلیل دوران مشروطیت پرداخته‌اند

«فکر آزادی»
این کتاب از مهم‌ترین تالیفات فریدون آدمیت، تاریخ‌نگار و دیپلمات درگذشته ایرانی است که در آن سعی شده زمینه‌های انقلاب مشروطیت ایران و اندیشمندان تاثیرگذار در آن و اقدامات مهمی که باعث بیداری ایرانیان شد، بپردازد. تحلیل آدمیت از تاثیر اندیشه‌های میرزا ملکم خان، مفصل است و در هیچ‌کدام از دیگر پژوهش‌ها به اندازه این کتاب به تاثیر تفکرات این اندیشمند روشنفکر پرداخته نشده بود.

«فکر آزادی» پنج فصل دارد که عناوین آن به ترتیب عبارتند از: «نظری به سیر فلسفه آزادی و حکومت دموکراسی»، «آشنایی ایران با تمدن غربی و پیشروان تجدید و ترقی»، «میرزا ملکم خان نظام الدوله: آثار و افکار او»، «میرزا یوسف خان مستشارالدوله» و در نهایت «جامع آدمیت».

«تاریخ انقلاب مشروطه ایران»
این کتاب در اصل رساله دکتری گسترش یافته ژانت آفاری، پژوهشگر و تاریخ‌نگار ایرانی ـ آمریکایی است که با ترجمه رضا رضایی از سوی نشر بیستون در دسترس مخاطبان قرار گرفته است. در این کتاب ضمن بحث درباره زمینه‌های مشروطه خواهی ایرانیان به انواع برداشت و طرز تلقی از دموکراسی در میان ایرانیان مشروطه خواه پرداخته شده است. نگاه پژوهشگر در تحلیل زمینه‌های انقلاب و جست‌وجوی آن به تحول در اندیشه‌های ارباب اصناف و همچنین برخی طیف‌ها مانند زنان و تشکیل انجمن‌های مخفی رسیده که در نوع خود میان دیگر پژوهش‌ها کم‌نظیر است.

«تاریخ انقلاب مشروطه ایران» 12 فصل دارد که عناوین آن به ترتیب عبارتند از: «از وابستگی تا مقاومت»، «طوفان انقلاب»، «مجلس اول، انجمن‌های شهری و فرقه اجتماعیون عامیون»، «مشروطه یا مشروعه؟ معارضه بر سر متمم قانون اساسی»، «مطبوعات، طنز و انقلاب: افشای مستبدان، تکفیر قدرت‌های غربی»، «دهقانان، پیشه‌وران و صیادان: لغو تیول و مخالفت مجلس با انجمن‌های شهری و روستایی»، «انجمن‌های زنان و ریشه‌های نهضت زنان در ایران»، «جنگ داخلی در آذربایجان»، «همبستگی ملل و اقوام: فتح تهران»، «مجلس دوم و تشکیل احزاب: حزب دموکرات و نشریه ایران نو»، «قتل، تبعید و فشارهای امپریالیستی: تراژدی پارک اتابک» و «مداخله امپریالیستی: اختناق ایران».

«تشیع و مشروطیت در ایران و نقش ایرانیان مقیم عراق»
عبدالهادی حائری، نوه دختری حاج شخ عبدالکریم حائری در این کتاب به نقش علمای مشهور دوره مشروطه بویژه اندیشمندانی که در نجف اشرف حضور داشتند با تکیه بیشتر بر میرزای نائینی و کتاب مشهور او «تنبیه الامه و تنزیه المله» پرداخته است. از دیگر علمای مهمی که بر نقش آنها در این کتاب تاکید شده می‌توان به سیدجمال الدین اسدآبادی، سیدمحمد طباطبایی و شیخ هادی نجم آبادی اشاره کرد.

نویسنده همچنین فصول مهمی در این کتاب را نیز به بررسی نقش ولایت فقیه در جنبش مشروطه و نیروهایی که بر ضد رهبران مذهبی تبلیغ می‌کردند، از جمله بابی‌ها، اختصاص داده است.

کتاب 6 فصل دارد که عناوین آن به ترتیب عبارتند از: «ریشه‌های فکری مشروطیت در ایران»، «موضع رهبران مذهبی شیعه در برابر دستگاه سیاست»، «زندگینامه نائینی: نقش رهبران مذهبی در سیاست»، «ریشه‌های فکری نوشته‌های سیاسی نائینی»، «انواع حکومت‌ها: استبدادی و مشروطه» و «کارکرد نظام مشروطه».

«علما و انقلاب مشروطیت ایران»
شامل هفت فصل و در واقع هفت مقاله بلند لطف‌الله آجدانی است که از سوی انتشارات کتاب آمه منتشر شده است. نویسنده در این کتاب به شرح تلاش‌های تئوریک و عملی علمایی چون آخوند خراسانی و میرزای نائینی در حمایت از مشروطه پرداخته و به فعالیت‌های عملی سیدجمال الدین اسدآبادی و شیخ هادی نجم آبادی اشاره مفیدی می‌کند. همچنین آجدانی پاسخ‌های مهم و درخور اعتنایی نیز به مکتوبات کسانی ارائه کرده که سعی در تخریب چهره‌های شیخ فضل‌الله نوری داشته‌ و به او تهمت‌هایی چون طرفداری از استبداد را زده بودند.

عناوین فصول کتاب به ترتیب به این شرح است: «درآمدی بر اندیشه سیاسی و موقعیت علما در عصر قاجاریه»، «نظریه حکومت از دیدگاه علما در عصر مشروطیت ایران»، «روابط علما و روشنفکران در انقلاب مشروطیت ایران»، «شیخ فصل الله نوری و مشروطه مشروعه، از پندار تا واقعیت»، «علما و اندیشه آزادی خواهی در عصر مشروطیت ایران» و «علما و اندیشه اصلاح دینی در عصر مشروطیت ایران».

«تاریخ مکتوم»
با نام فرعی «نگاهی به تلاش‌های سیاسی فعالان ازلی در مخالفت با حکومت قاجار و تدارک انقلاب مشروطه» کتابی است به قلم سیدمقداد نبوی رضوی که از سوی انتشارات پردیس دانش روانه بازار کتاب شده است. نویسنده در این کتاب با تاکید بر دستور صبح ازل به بابی‌های ازلی مبنی بر مکتوم کردن عقیده خود، به تلاش‌های فعالان ازلی در جنبش مشروطه خواهی می‌پردازد. این فعالان در اصل خود را شیعه معرفی می‌کردند.

نویسنده هرچند به درستی به برخی از شخصیت‌های ازلی مانند ملک‌المتکلمین، میرزا علی اکبر ارداقی و... اشاره می‌کند، اما با ارائه تفسیرهای شخصی از برخی متون و عقاید تعدادی از تاثیرگذاران بر مشروطه، سعی در معرفی آنها به عنوان چهره‌ای ازلی دارد. با این اوصاف اما نویسنده تحلیل‌های درخشانی از جنبش مشروطه به مخاطبان ارائه می‌کند و زاویه نگاه او در تحلیل مشروطه، بی‌نظیر است.
«تاریخ مکتوم» پنج فصل دارد که عناوین آن به ترتیب عبارتند از: «هنایش خرد در آثار و مآثر شیخ هادی نجم آبادی»، «روزگاری که بر تکاپوگران بابی گذشت»، «دربار شاهی و قتل ناصرالدین شاه»، «فروزندگان مشعل مشروطیت» و «زندگانی ملک المتکلمین».