بنا به کلام مولف طرح پژوهشی «مشاهیر خاندان صدر» دو محصول اصلی دارد: «شرح حال مشاهیر» و «نسب‌نامه این خاندان». مجلدات اول، یازدهم و دوازدهم این مجموعه به شرح حال تفصیلی مشاهیر تراز اول و دوم خاندان صدر اختصاص دارد.
همچنین مجلدات دوم تا دهم هرچند به نسب‌نامه شاخه‌های مختلف خاندان صدر می‌پردازد، اما قرار است شرح‌حال ده‌ها مشاهیر تراز سوم و چهارم خاندان را نیز در بخش یادداشت‌ها ارائه کند نسب نامه‌ها قرار است در جلد چهاردهم تجمیع شوند. سه مجلد 15، 16 و 17 نیز به تاریخ شفاهی و اسناد اختصاص دارند.
جلد دوم این مجموعه با عنوان «نسب‌نامه خاندان آقا مجتهد» زودتر از باقی مجلدات در سال 1393 منتشر شد. پس از آن در تابستان سال گذشته (1396) جلد یکم از این مجموعه با عنوان «شرح‌حال‌ها» در دسترس مخاطبان قرار گرفت. خبرگزاری کتاب ایران این مجلد را در یادداشتی جداگانه به نقد نشست که در این نشانی قابل مطالعه است. در نهایت نیز در آذر سال گذشته جلد انتهایی این مجموعه با عنوان «آسمان پرستاره» منتشر شد. این یادداشت مروری دارد بر محتوای این مجلد.
«آسمان پرستاره»
در «آسمان پر ستاره» شرح حال مختصری از 171 نفر از مشاهیر خاندان صدر که تاریخ تولد آنها به پیش از سال 1335 باز می‌گردد، درج شده است. برخی از این زندگینامه‌های درج شده در این کتاب در اصل چکیده شرح‌حال‌هایی است که در مجلد یکم ارائه شده بودند. مخاطب در این کتاب برای نخستین بار با چهره‌هایی از خاندان صدر آشنا می‌شود که پیشتر شرح‌حال مناسبی از آنها در منابع مکتوب یافت نمی‌شد. به هر حال خاندان صدر در 150 سال اخیر یکی از مهم‌ترین خانواده‌ها در جهان اسلام بوده و برخی از اعضای این خاندان حضور چشمگیری در عرصه‌های سیاست و فرهنگ سه کشور مهم ایران، عراق و لبنان داشته‌اند. در این سال‌ها نیز تاثیر حضور این خاندان همچنان به چشم می‌خورد؛ اکنون سیده رباب صدر در لبنان چهره پرنفوذی است و منشا خدمات شایان و ماندگار به مردم این کشور شده است. همچنین چندی پیش نیز ائتلاف سائرون به رهبری مقتدی صدر پیروز انتخابات پارلمانی عراق شد. بنابراین خاندان صدر را باید شناخت.
محسن کمالیان
ابهام در مفهوم واژه «مشاهیر»
بهتر بود عضو هیات علمی پژوهشگاه زلزله‌شناسی در متن چکیده شرح‌حال‌ها منظور از کلمه «مشاهیر» را مشخص می‌کرد. هرچند که او سعی کرده در مقدمه تعریفی از مشاهیر را به دست دهد، اما آن تعریف در برخی چکیده‌ها بروز و ظهور پیدا نکرده است. به عنوان مثال از محتوای شرح حال برخی شخصیت‌ها مانند «سیدمحمود امام جمعه‌زاده خوراسکانی» و «محمدتقی نجفی» شهره بودن آنها چندان مشخص نیست. به عنوان مثال در شرح حال امام جمعه‌زاده خوراسکانی نوشته شده که «پس از اتمام تحصیلات حوزوی عمدتا به اقامه وعظ و ارشاد مردم پرداخت. محل اقامه جماعتش مساجد محمدی، الامام خوراسکان و النبی است. همانجا منبر می‌رود و به مسائل دینی مردم رسیدگی می‌کند.» (صفحه 204 کتاب) این اعمال، کنش معمول روحانیون است و نشان‌دهنده میزان اثرگذاری بر مردم نیست.
به هر حال متن کتاب باید متکی به خود و یا خودبسنده باشد، نمی‌توان به صرف اینکه در مجلد دیگری شرح حال مفصل‌تری از این مشاهیر ارائه شده، در این چکیده از ارائه کافی شرح‌حال‌ها برای مخاطب چشم‌پوشی کرد. این نقد به نگارش شرح حال داریوش همایون، سیاستمدار صدری دوران پهلوی دوم هم وارد است. بنا به تعریف نویسنده «مشاهیر یک خاندان روحانی فرهیختگانی هستند که حیات سیاسی، اجتماعی، دینی، اخلاقی، فرهنگی یا علمی جامعه را تحت تاثیر قرار داده‌اند. این مشاهیر یا رهبر دینی جامعه هستند، یا مرجع تقلید هستند... یا عالمانی فاضل هستند که به اندیشه‌ورزی، تحقیق، تالیف و تربیت نفوس اشتغال دارند... برخی مشاهیر حتی غیرروحانی هستند یا لااقل فعالیت غیرروحانی دارند؛ دولتمردان، اساتید دانشگاه، پزشکان، روزنامه‌نگاران و شاعران نمونه‌هایی از گروه اخیر هستند.» (صفحه 33 کتاب)
هر چند که می‌توان با این تعاریف مخالفت‌هایی نیز داشت و ترکیب «فعالیت روحانی و غیر روحانی» را به چالش گرفت، اما سوال اینجاست که داریوش همایون در کدامیک از این گروه‌ها جای می‌گیرد؟ اتفاقا بنا بر شواهد تاریخی داریوش همایون از خنثی‌ترین سیاستمداران و روزنامه‌نگاران عصر خود بود و حتی زمانی که به قائم مقامی دبیرکل حزب رستاخیز نیز رسید، فعالیت خاص و اثرگذاری از او در تاریخ ثبت نشده است، چه برسد به اثرگذاری بر حیات سیاسی، اجتماعی، دینی، اخلاقی، فرهنگی و یا علمی جامعه ایران.
وقتی ویکی‌پدیا منبع مهمی می‌شود!
منابع نویسنده و نوع بهره بردن از آنها در نگارش شرح‌حال‌ها محل اشکال جدی است. مهم‌ترین اشکال در بهره بردن از دانشنامه نامعتبر و مخدوشی چون ویکی‌پدیاست. عضو هیات علمی پژوهشگاه زلزله‌شناسی در نگارش شرح حال مشاهیری چون سیدمحمدعلی جمالزاده، سیده رباب صدر، رسول صدرعاملی، داریوش همایون، دکتر صادق طباطبایی، دکتر فاطمه طباطبایی، سیدمحمدرضا شرف‌الدین، سید محمدعلی شرف‌الدین، سیدحسین شرف‌الدین، سیدجعفر شرف‌الدین (فرزند سیدعبدالحسین شرف‌الدین)، سیدجعفر شرف‌الدین (فرزند سیدمحمدجواد شرف‌الدین)، سیدصدرالدین شرف‌الدین، محمدعلی لسانی فشارکی و تنی چند دیگر از ویکی‌پدیا بهره برده و عجیب آنکه در مقدمه خود نوشته است: «برای نگارش شرح‌حال‌های جدید، صرفا مهم‌ترین کتب، مقالات و اسناد دیده شد نه همه منابع. گاهی به تاریخ شفاهی هم مراجعه شد.» (رجوع کنید به صفحه 35 کتاب)
عدم درج آدرس دقیق منابع اینترنتی
ارائه نکردن آدرس دقیق سایت‌های اینترنتی در لیست منابع هم از کاستی‌های عمده این کتاب است. به عنوان مثال در نگارش شرح حال «بهاالدین الفت» در صفحه 68، یکی از منابع سایت خانه کتاب معرفی شده است. خانه کتاب چند سایت دارد منظور کدامیک از آنهاست؟ و چه صفحه‌ای از این سایت‌ها؟ سایت خانه کتاب بارها تغییر کرده و منظور نویسنده سایت خانه کتاب در چه سالی است؟ این اشکال به بهره مولف از مطالب ارائه شده از خبرگزاری‌هایی چون «ایبنا»، «ایسنا»، «بسیج»، «آنا» و سایت‌های مختلف نیز وارد است. همچنین نویسنده در نگارش برخی از شرح‌حال‌ها از برخی مطالب وبلاگی نیز بهره برده اما میزان اعتبار آن وبلاگ‌ها را مشخص نکرده است. به عنوان مثال در صفحه 117 وبلاگی با عنوان دربه‌در، از منابع نگارش شرح‌حال سیدعباس صدرعاملی، معرفی شده است.
با تمام این اوصاف اما نباید فراموش کرد که مجموعه «مشاهیر خاندان صدر» نخستین پژوهش در این سطح درباره خاندان صدر است که در دسترس عموم قرار دارد. راقم این سطور امیدوار است که دکتر کمالیان که محققی آکادمیک هستند این نقد را برتافته و از نویسنده نقد مکدر نشوند، چرا که مقصود از آن انتقاد به شخص نویسنده نیست، بلکه هدف رفع برخی ایرادها و کامل کردن مطالب در نگارش شرح‌حال این مشاهیر و ارائه منابع غنی‌تر به مخاطبان است.
«آسمان پر ستاره» جلد هجدهم از مجموعه مشاهیر خاندان صدر، نوشته محسن کمالیان با شمارگان هزار نسخه، 311 صفحه و بهای 30 هزار تومان از سوی انتشارات رازنی روانه کتابفروشی‌ها شده است.
نظر شما