تاریخ اقتصادی ایران به چه میزان مکتوب شده و چه کاستی‌هایی در این زمینه وجود دارد؟
مسائل کلان اقتصاد ایران از دوره صفویه تا آخر قاجار توسط برخی از محققان خارجی مثل ویلم فلور، رودی متی، چارلز عیسوی، باریر مورد بررسی قرار گرفته است. اثر باریر از سال 1279 شمسی تا سال 1349 شمسی، همچنین فرد هالیدی در «دیکتاتوری و توسعه»، اقتصاد ایران در دوره پهلوی را از جهت مسائل کلان مورد بررسی قرار دادند. محققان ایرانی مثل محمد علی جمال‌زاده در «گنج شایگان» و احمد اشرف در «موانع رشد سرمایه‌داری»، تاریخ اقتصادی قاجار، عباس ولی در «جامعه پیشاسرمایه‌داری» را مورد بررسی قرار دادند. احمد سیف و شاپور رواسانی نیز درباره قاجار آثار با گرایش چپ تالیف کردند. مطالعات و آثار متعددی درباره وضعیت زمین‌داری در ایران از سوی، میس لمبتون، هوگلند و... منتشر شده است. سطوح متعددی از مسائل مربوط به اقتصاد از دوره پهلوی تا کنون، از سوی اقتصاددانان متعدد ایرانی مثل ابراهیم رزاقی، دکتر همایون کاتوزیان، حسین عظیمی، مسعود نیلی، یدالله دادگر، عباس شاکری، تقوی، بهکیش، غنی‌نژاد و... تاکنون منتشر شده است.
شما چه کتاب‌هایی در این زمینه منتشر کرده‌اید؟
کارهای این جانب با عنوان «موقعیت تجار و صاحبان صنایع در عصر پهلوی، مطالعه موردی خاندان لاجوردی - برخوردار- ایروانی» و کتاب‌های «پیشگامان رشد» و «زندگینامه پنجاه کنشگر اقتصادی ایران» و «گامی به سوی پیشرفت کارنامه سید محمد گرامی» در حوزه مطالعات خرد است. از طریق این مطالعات به فهم ظرفیت‌های فنی، نیروی انسانی و دانشی ایران می‌رسیم. این که فعالان تجاری و صنعتی ایران در چه موقعیت اقتصادی و اجتماعی فعالیت می‌کردند. آنان چه نقشی در توسعه ظرفیت‌های اقتصادی ایران داشته‌اند؟
کاستی مطالعات خرد، عمدتا به نهادهای دولتی و عدم علاقه محققان به دلیل مشکلات دسترسی به داده برمی‌گردد. اکثر سازمان‌ها، اسناد را در اختیار محققان قرار نمی‌دهند. همچنین صاحبان اسناد خصوصی، اعتمادی به محققان ندارند. هنوز رشته‌های اقتصاد، مدیریت، بازرگانی در دانشگاه‌ها علاقه‌ای به این گونه تحقیقات ندارند. با این که رشته کارآفرینی در اکثر دانشگاه‌ها به صورت نمادین بازگشایی شده است. هنوز اندیشه‌های چپ‌گرایانه، صاحبان ثروت را با اتهام‌های گوناگون مواجه می‌کنند. علاوه بر این، نقش تبلیغی رسانه‌های عمومی در نگرش منفی به ثروت موثر است.
حسن تفضلی چه ویژگی‌هایی به عنوان یک تولید کننده و کارآفرین دارد که او را در تاریخ دوره پهلوی به یک شاخص بدل می‌کند؟ چرا شما به نگارش کتابی درباره او پرداختید؟
تفضلی یکی از پیشتازان صنعت نساجی ایران است که در طی بیش از نیم قرن به فعالیتش ادامه داد. مشخصه تفضلی این بود، که همچون برخی از صاحبان صنایع در حوزه‌های متعدد صنعتی و تجاری فعالیت نکرد. او تنها صنعت نساجی و فعالیت‌های مربوط به آن را پیگیری کرد. بخشی از سهامداران شرکت ریسندگی از اقلیت‌های دینی بودند و به مشارکت خود در طی همه این سال‌ها ادامه دادند. کارخانه به صورت سهامی تاسیس شد در حالی که بورس ایران، 34 سال بعد از تاسیس شرکت ریسندگی کاشان – سال 1346 - افتتاح شد.
تفضلی حقوق مالی سهامداران را رعایت می‌کرد و از دارایی و سرمایه کارخانه به سود شخصی استفاده نمی‌کرد. به نظم و وقت‌شناسی بسیار اهمیت می‌داد. صداقت را اساس پیشرفت و موفقیت در کار می‌دانست. از تجمل‌گرایی پرهیز داشت. نقش او در توسعه فعالیت کارخانه از 100 پرسنل به 4500 نفر کم نظیر است. دانش و تجربه مدیریتی او در حوزه نساجی با گسترش فعالیت صنعتی، مثل کارخانه مخمل کاشان و راوند کاشان را به همراه داشت. پیشگامی تفضلی در صنعت نساجی و شخصیت تاثیرگذار او در کاشان و تداوم طولانی مدت فعالیتش تا پس از انقلاب باعث شد که نقش و جایگاه او در بین فعالان صنعتی ایران حائز اهمیت باشد.
زندگی تفضلی با حاکمیت سه ساختار قدرت قاجار، پهلوی و جمهوری اسلامی مقارن بوده است. آیا شیوه کار اقتصادی، تولید و انباشت ثروت در این سه دوره با هم تفاوت نداشته و با وجود تفاوت‌ها، چطور تفضلی به فعالیتش ادامه می‌داد؟
کنش‌گران در موقعیت‌ها عمل می‌کنند. در عین حال که محیط بر موقعیت کنش‌ورزی آنها اثر می‌گذارد شخصیت کنشگر، توانایی، دانش و تجربه او نیز بر محیط تاثیر می‌گذارد. در این دیالکتیک پویا، ما نه فاعل مطلقم نه منفعل محض. محصول ما، نشانه از ظرفیت فردی و موقعیت تاریخی است. شرایط ناامن پس از مشروطه، فعالیت اقتصادی را بسیار ناامن کرده بود. در این دوره کاشان، دستخوش راهزنانی همچون نائب حسین کاشی‌ها گرفتار بود. انباشت سرمایه در معرض خطرات گوناگون بود. شکل‌گیری حکومت پهلوی، ثبات سیاسی، همراه با سیاست حمایتی از جهت خرید محصول، تخصیص اعتبار، و کاهش موانع گمرکی نقش مهمی در روی آوری سرمایه‌های خرد به فعالیت صنعتی و سرانجام توسعه آنها داشته است.
رویکرد مصادره دهه اول انقلاب، ملی شدن بانک، بیمه و کثیری از صنایع، خروج سرمایه انسانی و رویکردهای چپ گرایانه و دستوری دولت، در همین دهه نقش مخربی در فرایند صنعتی شدن ایران داشته است. روابط تفضلی با برخی از روحانیون و کمک‌های او به نیروهای مذهبی و جایگاه او در صنعت نساجی و کاشان باعث شد که کمتر متعرض او (برخلاف سایر صاحبان صنایع) شوند. او دستگیر و زندانی نشد اما با اتهامات و محدودیت‌های گوناگونی در سال‌های اول انقلاب مواجه شد. مداخلات گوناگون از سوی سازمان‌های دولتی در شرکت صورت می‌گرفت. از انتخاب او به عنوان عضو منتخب اتاق بازرگانی جلوگیری شد.
به طور کلی کارآفرینی در دوره پهلوی چه ویژگی‌هایی داشت؟ و نسبت حکومت با بخش خصوصی چه بود؟
حکومت پهلوی از جهت اقتصادی به نظام‌های توسعه یافته اروپایی توجه داشت. همین مسئله باعث شد دسترسی به تکنولوژی، اعتبارات و دانش فنی برای صاحبان صنایع به آسانی فراهم شود. حکومت تا دهه پنجاه نسبتا رویکردی مثبت به فعالان صنعتی داشته است. انواع تسهیلات برای رشد فعالیت صنعتی فراهم شده بود. افزایش درآمدهایی نفتی در سال 1352 به بعد و نحوه تخصیص این منابع به رشد تورم منجر شد سیاست‌های مداخله جویانه دولت در فعالیت اقتصادی گسترش یافت. در همین دوره کنترل قیمت، به دستگیری، زندانی و تبعید بسیاری از فعالین بخش خصوصی را به همراه داشت. شاه دستور واگذار 49% سهام به کارگران و مردم را به صاحبان صنایع تحمیل کرد. همین سیاست‌ها باعث شد اولین خروج سرمایه انسانی، در سال‌های 1355 رخ دهد. قطع برق، مشکلات و محدودیت‌های بنادر باعث شد که رابطه دولت و بخش خصوصی در دهه پنجاه دچار مشکل شود.
حرکت‌های اجتماعی و تحولات سیاسی به چه میزان به وضعیت اقتصادی جامعه وابسته است و اصولا گرسنگی و سفره‌های خالی به چه میزان بر حرکت‌های اجتماعی اثر می‌گذارد؟
بخش بزرگی از حرکت اجتماعی محصول شرایط اقتصادی و اجتماعی هر جامعه است. مسئله مهم در حرکت اجتماعی، امکان سازمان‌یابی نیروهای مدنی است در جامعه‌ای مثل کره شمالی، کوبا و... به دلیل نظارت و کنترل مطلق دولت بر عرصه اجتماعی، کنش‌ورزی سیاسی، با وجود فقر و بدبختی، به تغییرات سیاسی منجر نشد.
رابطه تفضلی با گروه‌های سیاسی همزمانش چگونه بود؟ با چپ ها، مذهبی‌ها، ملی‌ها و...
تفضلی علایقی به فعالیت سیاسی به صورت مستقیم در طی زندگی طولانی مدتش از خود نشان نداد. از برخی از کاندیداهای مجلس شورای ملی حمایت کرد. با مقامات دولتی به دلیل روابط کاری ارتباط داشت. عمدتا علاقه به گروه‌های مذهبی فرهنگی - غیر سیاسی - داشت.
تعریف کارآفرینی در هر دوره و به خصوص بعد از انقلاب‌ها - مشروطه و انقلاب اسلامی - چقدر دستخوش تغییر شده است؟
مسئله اصلی تفاوت تعاریف نیست. مشخص نبودن راهبرد دولت به توسعه، رابطه تضادآلود با غرب، گرایش ستیزه‌جویانه و... نقش مهمی در ویرانگری سرمایه انسانی صنعتی داشته است. تناقض آلوده بودن اهداف حاکمیت در زمینه توسعه و پیشرفت، ناکارایی گسترده نهاد حقوقی و اداری، بی ثباتی اساسی قوانین، باعث شد مسئله کارآفرینی در ایران مبهم باشد.
تولیدات تفضلی، قابل رقابت با محصولات خارجی بود؟
زمان زیادی لازم بود که محصولات کارخانه تفضلی قابل رقابت با محصولات غربی در اروپا باشد. محصولات نساجی تفضلی در دهه پنجاه امکان عرضه به مناطق پیرامونی کشورهای عربی، افغانستان و... را داشته است. همین مسئله نشانه تحول در تولید در سطح ایران بود متاسفانه عدم توسعه فعالیت پس از انقلاب، این فرایندها را ویران کرد.
هم‌اکنون کارخانه‌های تفضلی، تولیدی در چه وضعیتی هستند؟
متاسفانه بیش از 95% کارخانه تعطیل شده است بخش کوچکی از آن به صورت پیمانکاری به بخش خصوصی واگذار شده بود. سهم مدیریت شبه دولتی، مداخلات گسترده نهادهای حکومتی، تاثیر جنگ بر واحدهای صنعتی و... انباشت نیروی انسانی مازاد از عوامل تضعیف و نابودکننده کارخانه‌ای بود که در سال 1313 تاسیس شده بود.
از کیفیت چاپ عکس‌ها و اسناد در انتهای کتاب راضی هستید؟
متاسفانه اسناد و عکس‌ها به صورت تاریک و غیر قابل استفاده آورده شد.
نظر شما