دبیر علمی کتاب سال حوزه در بازدید از ایبنا مطرح کرد؛
80 درصد آثار فرهیختگان حوزوی خارج از محدوده علوم سنتی حوزه است
ابوالقاسم مقیمی، دبیر علمی همایش کتاب سال حوزه با اشاره به گسترده موضوعی این جشنواره، گفت: در سالهای اخیر حوزه در عرصههایی همچون جامعهشناسی، روانشناسی، علوم سیاسی، ادبیات، مدیریت و حتی فقه اقتصاد، فقه تربیت و فقه هنر ورود پیدا کرده است. تقریبا 80 درصد آثار تولیدی فرهیختگان حوزه، در این رشتههاست و تنها حدود 20 درصد آثار در زمینه علوم سنتی حوزه تولید میشوند.
همایش کتاب سال حوزه در چه گستره موضوعی برگزار میشود و آیا این جایزه محدود به حوزه دین و رشتههای حوزوی است؟
یکی از شرایط این همایش این است که صاحبان آثار باید حتما حوزوی باشند. طرحی در معاونت پژوهش حوزه نوشته شده که حوزه بتواند جایزه کتاب سال دین را برگزار کند که شامل تمام کتابهای حوزه دین داوری شوند.
آثار این جشنواره مربوط به تمام حوزههای علوم اسلامی و علوم انسانی مرتبط با دین است، از اینرو در کتاب سال حوزه، 16 گروه داوری داریم. شاید رشتههایی مانند جامعهشناسی، روانشناسی، علوم سیاسی، ادبیات فارسی، ادبیات عرب، ادبیات دفاع مقدس، اقتصاد، مدیریت الزاما در ذهن مردم در دایره دین جای نگیرد و دین را محدودتر تصور کنند، ولی در کتاب سال حوزه، فراخور فعالیتی که در این چند دهه اخیر داشته، به رشتههای مختلف پرداخته شده است.
حوزه پس از انقلاب، مراکز و نهادهای مختلفی در زمینه علوم گوناگون تاسیس کرد و امروز دهها مرکز علمی داریم که افراد میتوانند تمام مراحل تحصیلات تکمیلی را در آن بگذرانند. حتی در سالهای اخیر حوزه در عرصههایی همچون فقه اقتصاد، فقه تربیت و فقه هنر ورود پیدا کرده است. تقریبا 80 درصد آثار تولیدی فرهیختگان حوزه، در این رشتههاست و تنها حدود 20 درصد آثار در شاخههای فقه و اصول و علوم سنتی حوزه تولید میشوند. 80 درصد آثاری هم که به دبیرخانه همایش کتاب سال حوزه ارسال میشوند، دارای تنوع موضوعی و مربوط به رشتههای علوم انسانی مرتبط با دین است.
برای بسیاری از این رشتهها در سطح تحصیلات تکمیلی در شهر قم دانشکده ایجاد شده و فارغالتحصیلان زیادی در این زمینهها وجود دارد. حتی در دورهای آیتالله مصباح و دیگر اساتید در همه رشتهها افرادی از حوزه را برای تحصیل به لندن و کانادا، آمریکا فرستادند. قم در یکی دو دهه اخیر از لحاظ تنوع رشتههای مختلف علمی بسیار پیشرفت داشته است. حتی روحانیونی به دلیل علاقه به پزشکی در این رشته تحصیل کردهاند.
روند داوری آثار در کتاب سال حوزه چگونه است؟
در مراکز بزرگ پژوهشی و علمی حوزه، هر طرح باید در یک جمع کارشناسی پنج نفره تصویب شود. کتابها پیش از نگارش مراحل ارزیابی را طی و در یک شورای علمی تصویب و بعد به چاپ میرسند. در مراکزی همچون موسسه آموزشی امام خمینی (ره)، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، پژوهشگاه دفتر تبلیغات اسلامی، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم و جامعةالمصطفی، تا یک کتاب را هفت نفر ارزیابی نکنند، منتشر نمیشود. اگر اثری از این مراکز منتشر شود دغدغهای برای مخاطب از جهت محتوای علمی و اعتبار وجود ندارد.
کتاب سال حوزه، تمام رشتههای فعال حوزوی و مرتبط را تحت پوشش قرار میدهد. بعد از اینکه کتابها در مراکز پژوهشی ارزیابی و منتشر شد، دوباره در کتاب سال حوزه این فرایند را طی میکنند. سه ارزیاب اِجمالی، دو ارزیاب تفصیلی کارشناس و یک گروه سه نفره و در مرحله چهارم یک گروه شورای هفتنفره کتابها را ارزیابی و داوری میکنند. هر کتاب را حداقل 12 نفر مورد ارزیابی و بررسی قرار میدهند. کتابی که در همایش کتاب سال حوزه، این فرایند را طی کند از یک حلقه دوم عبور کرده است. در مجموع در رشتههای مختلف در هر دوره، حدود 50 اثر در ردههای مختلف معرفی میشوند. میتوان این آثار را معرفی کرد، چراکه شاید ورود در محتوای هر اثر در یک موضوع خاص برای مخاطب جذاب باشد.
در قم افراد بسیاری هستند که در حوزههای ذکر شده دارای تخصص بوده و میتوانند بهعنوان داور در همایش کتاب سال حوزه همکاری کنند. در هر گروه داورانی از شهرهای مختلف آثار را ارزیابی میکنند. کتابها به فراخور موضوع برای داوران ارسال و امتیازات احراز میشود. در واقع 16 گروه داوری از متخصصان هر حوزه داریم.
نخستین جشنواره مقالات علمی - پژوهشی حوزه نیز همزمان با نوزدهمین همایش کتاب سال حوزه در سال 1396 برگزار شد. از بین حدود یکهزار مقالهای که در تحریریهها گزینش شد، حدود 130 مقاله به مرحله دوم داوری رسید و در نهایت حدود 10 مقاله بهعنوان برگزیده معرفی شدند.
در این سالها 20 امتیاز به موضوعاتی همچون طرح جلد، روان بودن، توان جذب مخاطب، درنظر گرفتن اقتضائات لازم و شیوایی قلم اختصاص یافته است. در حوزه چون بیشتر منابع به زبان عربی است و این یکی از ضعفهاست، لذا نوع قلم فارسی و متناسب با زبان مخاطب، بسیار مورد توجه قرار گرفته است.
برای برگزاری کیفیتر و بهتر معرفی شدن این جشنواره کتابی چه برنامهای دارید؟
فراخوان بیستمین همایش کتاب سال حوزه بهزودی منتشر میشود. با توجه به چرخه ارزیابی و داوری آثار، آئین اختتامیه نیز بهمنماه سال جاری خواهد بود.
یکی از ضعفهای ما این است که با استانها و جهان اسلام ارتباط چندانی نداریم. در دوره نوزدهم، یکی از ناشران برگزیده ما عتبه عباسیه از کشور عراق بود. بخش بینالملل در دوره گذشته پررنگ شده و استقبال خوبی هم از آن صورت گرفت. تقریبا در حوزه بینالملل به پنج زبان از جمله عربی، روسی، انگلیسی و آذربایجانی بهطور محدود آثاری داشتیم. اما اطلاعرسانی ما در خارج از مرزها ضعیف است. از کشورهای عربی که حوزوی هستند تمایل بیشتر است تا دیگر کشورها. امسال فراخوان به زبان عربی منتشر کردیم که مورد استقبال قرار گرفت، ولی تاکنون فراخوان به زبان انگلیسی نداشتیم و در دوره بیستم بناست اینکار انجام شود.
در جلسهای که مدیرعامل موسسه خانه کتاب داشتیم، بنا شد فراخوان همایش کتاب سال حوزه در سایت جایزه جهانی کتاب سال هم قرار بگیرد و تدابیری بیاندیشیم که فراخوان کتاب سال حوزه به زبانهای مختلف منتشر شود. همچنین مقرر شد پنجرهای با لوگوی کتاب سال حوزه در سایت خانه کتاب طراحی شود تا علاقهمندان از این طریق بتوانند آخرین اطلاعات و اخبار و آرشیو دورههای گذشته را مشاهده کنند.
اطلاع دارید که در یک سال چه تعداد کتاب حوزوی و مرتبط با آن در کشور به چاپ میرسد؟
در حال حاضر آمار دقیقی نداریم. در جلسهای که با نیکنام حسینیپور، مدیرعامل موسسه خانه کتاب داشتیم این پیشنهاد را ارائه دادیم که در سایت موسسه خانه کتاب، مثلا در بخش فیپا، پنجره و شاخه جدیدی هم با عنوان کتاب حوزوی باز شود که میتواند آمار خوبی از کتابهایی که هرساله در این زمینه در کشور منتشر میشود در اختیار ما قرار دهد.
علاوه بر مراکز پژوهشی که ذکر شده، دهها ناشر بزرگ و کوچک نیز در بخش خصوصی فعالیت میکنند، لذا از آمار تمام کتابهای منتشر شده، مطلع نیستیم. سالیانه بین هزار تا هزار و 200 کتاب فقط از حوزویان به دبیرخانه همایش میرسد، ولی گمان میکنم حدود چهار یا پنچ برابر کتابهایی که هرساله برای دبیرخانه همایش کتاب سال حوزه ارسال میشود، در کشور کتابهای مرتبط با حوزه منتشر میشود. مطمئنا کتابهایی در سطح ترویجی خیلی بیش از اینهاست. چون ناشران و مراکز میدانند در کتاب سال معمولا کتابهای در سطح علمی بالا برگزیده میشود، لذا آثار خاص و شاخص را برای همایش ارسال میکنند. مثلا اگر مراکز پژوهشی یادشده در سال 100 کتاب منتشر کنند، 20 کتاب را برای داوری و ارزیابی در جایزه کتاب سال حوزه ارسال میکنند. بسیاری ناشران هم یک یا دوبار کتاب ارسال کرده و آثارشان برگزیده نشد لذا دیگر کتابی ارسال نمیکنند، به این دلیل اطلاع دقیقی از تعداد آثار حوزوی منتشر شده در کشور وجود ندارد.
ارزش مالی جشنواره در چه حد است؟
جایزههای کتاب سال حوزه از لحاظ مادی ارزش چندان بالایی ندارند. حداکثر جایزه زیر 10 میلیون تومان است، اما چون در کتاب سال هرساله آثاری از مراجع تقلید و بزرگان حوزه داریم، سطح علمی همایش بالاست. البته آثار این بزرگان در چرخه داوری قرار نمیگیرد و بیشتر برای تشویق دیگر نویسندگان و دلگرمی و حمایت از برگزارکنندگان این آثار ارسال میشود. ولی در هر دوره دو تن از بزرگان و پیشکسوتان حوزوی که در قید حیات هستند یا به دیار باقی شتافتهاند، بهعنوان شخصیت ویژهای که سالها تلاش علمی داشته، تجلیل میشوند. در این راستا در اختتامیه دوره گذشته از سید کاظم حائری و مرحوم سید مجتبی موسوی لاری تجلیل بهعمل آمد. این چهرهها از بین مراجع و یا چهرههای علمی و پژوهشی و ترویجی انتخاب میشوند. در هر دوره نیز اهدای جوایز و سخنرانی ویژه مراسم اختتامیه با یکی از مراجع است.
حتی به برگزیدگان عراقی پیشنهاد دادیم که در کشور خودتان در مراسمی جوایز را اهدا کنیم ولی اصرار داشتند که اینجا و در حضور این مراجع جایزه خود را دریافت کنند. امسال حتی بدون هماهنگی، پنج خبرگزاری و شبکه از کشور عراق مراسم اختتامیه را پوشش دادند. در دوره اخیر نیز آیتالله آقا سید کاظم حائری، از مراجع نجف اشرف از مهمانان ویژه ما بودند و ایشان در عراق نسبت به ایران مقلدان بسیاری دارد. ملاک انتخاب شخصیتهای ویژه، حوزوی بودن است نه ایرانی بودن.
درباره حضور بانوان در همایش کتاب سال حوزه چه نظری دارید؟
بانوان در سنت قدیمی حوزه، سابقه دیرینه تحصیلی ندارند، ولی به مرور زمان این موضوع پیشرفت داشته است. پیش از این بانوانی ار خانوادههای روحانیون درس میخواندند و اهل فضل و علم میشدند ولی جایی برای عرضه این علم نداشتند، اما پس از انقلاب حوزههای علمیه خواهران شکل گرفت. اکنون در سراسر کشور، حوزههای علمیه خواهران 600 مدرسه دارند. در سالهای گذشته تحصیلات بانوان حوزوی در سطحی معادل لیسانس و نهایتا فوق لیسانس بود، ولی به مرور تقاضای فرهیختگان برای تحصیلات در سطوح عالی، موجب تاسیس دوره دکترا شد و امسال برای بانوانی که مقطع دکترا را به پایان رساندهاند، دوره فوق دکترا تاسیس شد.
البته هنوز در مراکز حوزه علمیه خواهران همه گرایشهای تحصیلی تاسیس نشده، ولی تاکنون حدود 13 رشته از جمله در حوزههای مهدویت، خانواده، تفسیر و کلام دایر است. در سال گذشته، رشته فراخانواده را در سطح چهار حوزه تصویب کردیم و امروز دانشجو دارد یا در حوزه فقه چند شاخه تصویب شد. لذا با توجه به سخت بودن شرایط کتاب سال حوزه، بانوانی که پس از 20 سال تحصیل حوزوی بخواهند دست به قلم شوند و کتابی تولید کنند که در چرخه داوری قرار گیرد، روند کمی زمان میبرد.
البته در داوری آثار بانوان در کتاب سال حوزه، برای رعایت عدالت، پنج نمره برای بانوان درنظر گرفته میشود. آقایان اگر بالای 80 امتیاز کسب کنند در چرخه داوری یک و دو قرار میگیرند و بانوان با امتیاز 75 به این مرحله میرسند. هرچه میگذرد بانوانی که تحصیلات عالیه کسب میکنند و دست به قلم میشوند، افزایش پیدا میکنند. حوزه علمیه جامعةالزهرا، دنبال طراحی جشنواره کتاب سال بانوان است که بانوان بتوانند در جایزهای مستقل و در رقابتی برابر حضور داشته باشند.
ضعف تالیف یکی از چالشهای مهم جایزههای مربوط به کتاب است. اوضاع تالیف در کتابهای مولفان حوزه به چه صورت است؟
این مساله در کتاب سال حوزه هم در برخی رشتهها دیده میشود. در دورههای مختلف و از جمله دوره اخیر در برخی گروهها همچون کلام یا اقتصاد هیچ برگزیدهای نداشت. مثلا در گروهی که 30 اثر ارسال شده بود، دو برگزیده داشت ولی گروهی که بیشترین میزان آثار ارسالی را داشت، جایزه و رتبهای را از آن خود نکرد. در سالهای قبل به دلیل انباشت اطلاعات و آثار خوب فرهیختگان حوزوی، سطح انتظارات بالا رفت و نتیجه این شد در یک گروه که 137 اثر را در جشنواره داشت حتی یک اثر برگزیده و شایسته تقدیر معرفی نشد.
اما یکی از امتیازات همایش کتاب سال حوزه این است که الزامی نداریم که در هر گروه فقط یک اثر بهعنوان برگزیده اول معرفی کنیم، بلکه ما شاخصهمحور هستیم و افراد براساس شاخصها به رقابت میپردازند. اگر سه کتاب خوب بودند، هر سه را بهعنوان برگزیده اول معرفی میکنیم. چون امتیازمحور هستیم، لذا هیچ کتابی مانع از برگزیده شدن کتاب دیگر نمیشود. بنابراین ممکن است در یک گروه سه برگزیده داشته باشیم و در گروهی دیگر هیچ برگزیدهای معرفی نشود.
آیا افت شمارگان در کتابهای حوزه هم دیده میشود؟
حوزهها در پیشینه خود بیشتر شفاهی بودند. اساتید و مراجع براساس فرهنگ حوزه، بخشی از کار مربوط به شاگردپروری است و در مراحل سنتی الزامی وجود نداشت که مراجع حتما آثار مکتوب داشته باشند. شاید در دانشگاهها به دلیل وجود مراحل ارتقای اساتید نوعی احراز و دریافت این مراتب به تولید کتاب و مقاله مربوط میشود اما در حوزه پاسخ اجتهادی به مسائل روز در اولویت است. یک حوزوی باید بتواند در زمینه یک مساله روز، براساس آنچه که به کتاب و سنت و قرآن نزدیک است درباره آن مساله نظر دهد. برای مجتهد آن مسئولیتی که برعهده اوست، بسیار اهمیت دارد.
با اینحال، کتابهای حوزه هم به تبع بازار نشر کشور، با این معظل روبهروست. با ورود دیجیتال و با توجه به اینکه حوزه در بخش نرمافزاری بسیار پیشرفته بوده و از مراکز دانشگاهی جلوتر است و بسیاری از طلبهها و پژوهشگران حوزوی برای تحقیق و مطالعه به این سمت متمایل شدهاند. مرکز علوم کامپیوتری نور تاسیس شده ولی تمام منابع مربوط به علوم انسانی و اسلامی در قالب نرمافزار موجود است. در یک لوح فشرده با قیمتی مناسب، بیش از هفت هزار کتاب دیده میشود. کتابخانه مجازی اهل بیت (ع) در تمام زمینهها از فقه و اصول و تفسیر و تاریخ و کلام شیعه و اهل سنت کتاب دارد. وقتی پژوهشگر میتواند با بهایی اندک که گاهی در نمایشگاهها تخفیف هم میخورد چنین منبعی را بهصورت یکجا در اختیار داشته باشد، کمتر سراغ نشر مکتوب میرود.
درباره آثار جدید هم، بیشتر تعداد کمی از جمله طلبههای دانشجو برای نوشتن پایاننامه و بنا به نیاز سراغ این آثار میروند. ولی در سطح کلی کشور، با توجه به گسترش فضای مجازی بهصورت کلی در همه حوزهها مطالعه پایین آمده است.
نظر شما