این کتاب دانشنامه‌ای است تخصصی، حاوی بیش از 600 مدخل مفهومی در زمینه (جهانی شدن) که به همت 421 دانشمند متخصص از سراسر جهان تالیف شده است. پروفسور جرج ریترز، سر ویراستار این اثر، استاد برجسته آمریکایی است که کتاب‌ها و مقالات متعددی از او منتشر شده و در زمینه (جهانی شدن) یکی از افراد صاحب‌نام است، تا آنجا که پاره‌ای از اصطلاحات در حوزه جهانی شدن را او برای نخستین‌بار مطرح کرده است.
اکنون این کتاب به بخش نیمه‌نهایی سی و پنجمین دوره جایزه کتاب سال در گروه علوم اجتماعی راه یافته است، به همین مناسبت گفت‌وگویی با نوراله مرادی و محبوبه مهاجر داشته‌ایم که در ادامه مشروح آن را می‌خوانید:
نوراله مرادی
روند تدوین دانشنامه جهانی شدن و ترجمه فارسی آن چگونه صورت گرفت؟
مرادی: سال 1392 مرکز ملی جهانی‌شدن با من تماس گرفتند و گفتند که قصد ترجمه دایره‌المعارف جهانی‌شدن به زبان انگلیسی را دارند و قرار شد که من مدیریت ترجمه این اثر را با توجه به سابقه همکاری پیشین برعهده بگیرم البته قبلا هم محبوبه مهاجر با همکاری کامران فانی در وزارت امور خارجه دایرة‌المعارف دموکراسی و ناسیونالیسم را طی یکسال ترجمه کرده بودند که سابقه خوبی در این حوزه محسوب می‌شد. بنابراین در مرکز گفت‌وگویی کردیم و قرارداد پروژه بسته شد و قرار بر این شد که طی 14 ماه ترجمه دانشنامه جهانی‌شدن انجام شود. در مرحله بعدی با همکاری مترجمان درجه یک علوم اجتماعی کلید کار زده شد و ترجمه کار با سفارش مرکز ملی جهانی‌شدن به ریاست دکتر معیری آغاز شد. در نهایت نیز این دانشنامه طی 13 ماه ترجمه و تحویل مرکز شد. اما درست در زمان تحویل کار مرکز ملی جهانی‌شدن منحل شد و کار توسط انتشارات علمی و فرهنگی به نحو شایسته‌ای منتشر شد. خوشبختانه این دانشنامه از سوی مخاطبان ایرانی با وجود کم‌رونق بودن بازار کتاب و کتابخوانی در ایران مورد استقبال قرار گرفت پروسه ترجمه کار توسط 20 مترجم صورت می‌گرفت و در نهایت چندین ویراستار مقالات را ویراستاری می‌کردند و در مرحله پایانی نیز محبوبه مهاجر به‌عنوان سرویراستار مقالات را به‌صورت یکدست ویرایش می‌کردند.
چه مشکلاتی در روند ترجمه این اثر وجود داشت؟
مرادی: مشکلاتی که در ترجمه این دانشنامه با آن مواجه بودیم آشنا نبودن با برخی از مفاهیم موجود در آن بود. به‌طور مثال برون‌سپاری یکی از این مفاهیم بود در یکی از مداخل دانشنامه بیان شده بود که به‌طور مثال پنبه را در هند می‌کارند در ویتنام در کارخانه از آن نخ درست می‌کنند در چین از آن پارچه و شلوار جین درست می‌کنند و در نهایت در آمریکا توزیع می‌کنند این فرایند همان برون‌سپاری است که در ایران نمونه بومی برای ما وجود نداشت و لذا واژه‌سازی برای آن کار دشواری بود. همچنین واژه برون‌سپاری در واژه‌نامه خود به دو بخش برون‌سپاری داخلی و خارجی نیز تقسیم می‌شد که تمامی اینها نیازمند واژه‌سازی در ترجمه بود که پیش از این در سابقه ترجمه دانشنامه‌ها انجام نشده بود. از سوی دیگر گاهی در فرایند ترجمه برخی از لغات ترجمه می‌شدند که ممکن بود معانی آنها در فارسی اشتباه برداشت شود به‌طور مثال در زبان انگلیسی در مقابل واژه فست‌فود واژه اسلوفود را داریم که نشان‌دهنده جنبشی در کشور ایتالیاست که در حمایت از غذاهای ملی و محلی ایجاد شده است اما پیش از این ما در ایران چنین واژه‌ای را نداشتیم و ترجمه معادل آن کار سختی بوده است. واژه ناسیونالیسم غذایی نیز چنانچه قرار بود به فارسی ترجمه شود باید ناسیونالیسم شکمی ترجمه می‌شد که معنایی نداشت بنابراین مترجمان و بعضا ویراستاران مجبور بودند تا در بسیاری از مداخل واژه‌سازی را انجام دهند.
در ترجمه فارسی دانشنامه چه تغییراتی صورت گرفته است؟
مرادی: دانشنامه جهانی‌شدن مشتمل بر 5 جلد و 600 مقاله است که در ترجمه فارسی آن تنها یک مقاله به دلایلی حذف شده است. نکته قابل توجه در این دانشنامه این است که تمام نظرات رادیکال موافق و مخالف درباره جهانی‌شدن توسط نویسندگان مقالات بیان شده است و اغلب نویسندگان دارای شهرت جهانی هستند و جرج ریتزر به‌عنوان جامعه‌شناسی مشهور و سرویراستار این اثر نهایت تساهل را در جمع‌آوری نظرات مخالف و موافق در کتاب داشته است. از سوی دیگر در فرایند ترجمه دانشنامه بحث الفبایی کردن مداخل نیز مطرح بود چون الفبای فارسی با انگلیسی متفاوت است برخی از مداخل در دانشنامه فارسی به‌صورت طبیعی جابه‌جا می‌شد. همچنین این دانشنامه شامل ایندکس تحلیلی مختصر و دو واژه‌نامه برای محققان است و سه‌هزار صفحه دارد که در فارسی با توجه به صرفه‌جویی هزینه‌های چاپ در سه مجلد به چاپ رسیده است.
محبوبه مهاجر
ریتزر خود از جامعه‌شناسان مشهور و از کسانی است که درباره جهانی‌شدن مباحث مفصلی دارد. نگاه او در این کتاب به موضوع جهانی‌شدن چگونه بوده است؟
مهاجر: نویسنده و سرویراستار کتاب جرج ریتزر جامعه‌شناس مشهوری است که اغلب کتاب‌های او در حوزه جامعه‌شناسی در ایران ترجمه شده است. با توجه به اینکه اغلب مفاهیم و اصطلاحاتی که از غرب وارد می‌شود برای ما معمولا در سطح باقی می‌ماند و روی آن عمیق نمی‌شویم ترجمه دانشنامه جهانی‌شدن نیز با توجه به ضرورت پرداختن به موضوع جهانی‌شدن اهمیت داشت. البته آنچه که ذهن من را در ابتدای ترجمه این اثر به خود مشغول کرده بود موضع ریتزر نسبت به بحث جهانی‌سازی یا جهانی‌شدن بود. به‌هرحال اغلب مقالاتی که درباره جهانی‌شدن نوشته می‌شود از دیدگاه چپ است و به بحث جهانی‌سازی می‌پردازد و ساحت‌های دیگر را نادیده می‌گیرد اما ریتزر در دانشنامه جهانی‌شدن کوشیده تا نگرش جامع خود را حفظ کند و همه ابعاد جهانی‌شدن را در نظر بگیرد. با اینکه در ایران کتاب‌های زیادی درباره جهانی‌شدن ترجمه شده ولی اغلب آنها تنها یک ساحت از این موضوع را در نظر گرفته‌اند از این لحاظ دانشنامه جهانی‌شدن نسبت به سایر آثار کتابی متفاوت است.
باید بدانیم که بحث جهانی‌شدن فارغ از اینکه یک پروژه باشد یا تحول امری ناگزیر است هرچند که امروز نمی‌توان نقش شرکت‌های چندملیتی را در فرایند جهانی‌شدن و استفاده آنها از این موضوع انکار کرد اما این دلیل نمی‌شود تا تنها به یک بعد از موضوع جهانی‌شدن بپردازیم. بنابراین آنچه که در این دانشنامه بسیار جالب‌توجه است این است که ریتزر با مفاهیم کلاسیکی چون از خودبیگانگی، عاملیت، استعمار، استثمار و... شروع می‌کند و به مباحث جدیدی مانند مکدونالدیزه شدن می‌رسد.
با توجه به سیال بودن موضوع جهانی‌شدن چقدر به روزرسانی مداخل آن ضروری است؟
مهاجر: امروز از آنجا که گرفتار کمبود فکر و مطلب هستیم لازم است که به ترجمه چنین دانشنامه‌هایی اقدام کنیم هرچند که ترجمه این دایره‌المعارف‌ها در ایران با این امکانات محدود کار بسیار دشواری است به‌هرحال جمع‌آوری مترجمان حرفه‌ای و یکدست کردن ترجمه‌ها در دانشنامه کار سختی است.
از سوی دیگر بحث جهانی‌شدن موضوع سیالی است. به‌طور مثال زمانی که در دانشنامه درباره ایدز مقاله وجود داشت تازه ویروس ابولا وارد جهان شده بود و می‌توانست در دانشنامه کار شود بنابراین نفس جهانی‌شدن لازمه به‌روزرسانی آن را برای مولفانش ضروری می‌کند. ما نیز در حد توان خود تلاش کردیم که این کار را انجام دهیم. امروز انواع و اقسام نظریات در حوزه جهانی‌شدن بیان می‌شود به هرحال پیش از دهه 90 تنها مباحث اقتصادی مطرح می‌شد اما به دلیل تحولات تکنولوژی امروز مفاهیم دیگری چون بیت‌کوین مفهوم دولت، بانک و ... را تغییر داده است قطعا ریتزر اگر امروز بخواهد روی جهانی‌شدن کار بکند این مداخل را به دانشنامه اضافه کند.
از این منظر من فکر می‌کنم بحث جهانی‌شدن یا جهانی‌سازی یک موضوع فرعی است و اصل مطلب گستردگی و تنوع مطالبی است که موضوع جهانی‌شدن آن را در برمی‌گیرد و تلاش ریتزر هم در این دانشنامه گردآوری تمامی نظرات اعم از مخالف و موافق حتی رادیکال در این حوزه بوده است. او در ترجمه فارسی این دانشنامه مقدمه‌ای نوشته و از انتشار ترجمه فارسی ابراز خوشحالی کرده و امیدوارم که در آینده چنانچه ویراستارهای جدید از این دانشنامه ارایه شد امکان ترجمه فارسی آن وجود داشته باشد.
نظر شما