برای بررسی این سوژه و مسائل مربوط به آن، میزگرد «بررسی سنجش سرانه مطالعه در ایران» با حضور علی‌اصغر سیدآبادی؛ مدیرکل دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و لیلا باقری؛ پژوهشگر مطالعات فرهنگی و اجتماعی در اتاق گفت‌وگوی ایبنا برگزار و بحث با بررسی پیشینه سنجش سرانه مطالعه در ایران آغاز شد که در ادامه مشروح بخش نخست آن را می‌خوانید:
لیلا باقری در ابتدای نشست درباره فعالیت‌هایی که تاکنون در حوزه سنجش سرانه مطالعه انجام شده است گفت: تا کنون پژوهش‌های سنجش سرانه مطالعه عمدتا از سوی پژوهشگاه فرهنگ و هنر و ارتباطات، نهاد کتابخانه‌های عمومی، سازمان فرهنگی هنری شهرداری و شورای فرهنگی عمومی انجام شده است. البته در سنجشی که شورای فرهنگ عمومی انجام داده، ایسپا مسئولیت اجرایی را بر عهده داشته است. هرکدام اشاخص‌هایی را که این سازمان‌ها مدنظر قرار دادند، با یکدیگر متفاوت است. علاوه بر مدت زمان مطالعه و منابع مختلف در شبانه‌روز، برخی مکان مطالعه، زمان آن و نسبت اوقات فراغتی که افراد داشته‌اند را هم بررسی کردند. اما فعالیتی که ما در پژوهشگاه فرهنگ و هنر و ارتباطات انجام دادیم، شاخص‌های مطالعه را در پژوهش‌های داخل و خارج از ایران بررسی کردیم.
لیلا باقری؛ پژوهشگر مطالعات فرهنگی و اجتماعی
وی در ادامه افزود: شاخص‌های مطالعه در ایران، به علت اینکه با نرم‌افزار‌های آماری اندازهگیری می‌شوند، دارای درصدی خطا در محاسبات خود هستند؛ برای مثال نرم‌افزار هر 100 ثانیه را یک دقیقه محاسبه می‌کند. همچنین بخشی از خطاها به طراحی سوالات و بخشی دیگر به شیوه اجرایی برمی‌گردد.
مردم در اعلام میزان مطالعه خود اغراق می‌کنند
باقری با اشاره به اینکه درصدی از آمارهایی که از افراد جامعه جمع‌آوری می‌شوند، اشتباه است و با واقعیت تناقض دارد، گفت: در برخی موارد برای اندازهگیری آمارها افراد در دادن اطلاعات کمی اغراق می‌کنند. یکی از روش‌هایی که برای سنجش مصرف کالاهای فرهنگی درخارج از ایران استفاده می‌شود، روش ثبت وقایع توسط خود افراد جامعه است. به این طریق که یک پرسشنامه به افراد می‌دهند و افراد جامعه ضمن تکمیل آن تمام فعالیت‌هایشان که در طول روز انجام داده‌اند را با ذکر مدت زمانش ثبت می‌کنند. درحالیکه در ایران این پرسش که شما چقدر در طول روز مطالعه دارید، پرسشی اشتباه‌برانگیز است، چرا که همه افراد هر روز اوقات فراغت ندارند و اگر هم داشته باشند، هر روز مطالعه نمی‌کنند و خیلی تقریبی و با درصدی از مبالغه به آمارگر اطلاعات می‌دهند و یا تخمین میزان مطالعه و یادآوری آن برایشان امری دشوار است. به همین دلیل اطلاعات آماری به طور دقیق از سوی پاسخگو ارائه نمی‌شود.
وی اظهار کرد: وقتی مولفه‌ای در جامعه ارزش محسوب می‌شود، افراد در ارائه اطلاعاتشان مبالغه بیشتری می‌کنند. از عوامل خطاهایی که در اندازهگیری سرانه مطالعه وجود دارد این است که سازمان‌های مختلفی در زمان‌های گوناگون به سنجش سرانه مطالعه پرداختند. لازم به ذکر است که شاخص‌های صحیحی در اندازهگیری آمارها وجود ندارد و درصدی از خطا به پاسخگو و شیوه اجرا برمی‌گردد. استفاده از پرسشنامه کمی و پیمایشی که سرانه مطالعه را با آن‌ها اندازهگیری می‌کنند، خیلی نمی‌تواند شیوه صحیحی باشد. من معتقدم الان زمان آن رسیده که به سمت کارهای تلفیقی و آمیخته برویم؛ فعالیت‌هایی که به جنبه‌های دیگر مطالعه بپردازد؛ مانند اینکه ذائقه افراد جامعه در انتشار کتاب را بسنجیم و ابعاد تأثیرگذار دیگر مانند سیاست نشر و اقتصاد نشر را بررسی کنیم.
وی افزود: نکته بعدی به نظام رسانهای در کشور ما مربوط می‌شود؛ آنچنانکه معمولاً گرایش به اخبار منفی داریم؛ حتی اگر آن اخبار معنای روشنی هم برایمان نداشته باشد. در اغلب گزارش‌های رسانهای که در کشورهای پیشرفته منتشر می‌شود، گزارش به شیوه درصدی ندارند و جامعه آماریشان را نسبت به کل جمعیت مورد سنجش قرار می‌دهند؛ مثلا می‌گویند از هر 3 نفر، یک‌نفر به فلان بیماری مبتلا است و با این شیوه می‌خواهند ابعاد این واقعیت را در جامعه تبیین کنند.
علی‌اصغر سیدآبادی؛ مدیرکل مطالعات‌و‌برنامه‌ریزی فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی
به گفته سیدآبادی آمارها باید معنی‌دار شوند تا مخاطبان متوجه شوند وقتی از میزان سرانه مطالعه حرف می‌زنیم، وضعیت را با چه چیزی می‌سنجیم و چه معنایی دارد.
انواع خواندن و تعداد کتاب‌ها
مدیرکل دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی متذکر شد: اغلب سنجش‌های صورت گرفته، بهره‌ای از واقعیت دارند و وابسته به تعریفشان از مطالعه هستند. در حالیکه وقتی می‌خواهیم سرانه خواندن را به‌دست آوریم باید یکی از نظام‌های موجود جهانی را انتخاب کنیم. برای مثال در این نظام‌ها، خواندن به 3 نوع تقسیم‌بندی می‌شود: ابتدا خواندن برای تحصیل را ملاک قرار می‌دهند، در مرحله بعدی خواندن برای فعالیت‌های شغلی و کاربردی و در سومین مرحله، خواندن کتاب‌های عمومی است که برای افزایش آگاهی انجام می‌شود. هر کدام از انواع خواندن‌ها تفکیک شده است و زمان خاص خود را دارند. خوشبختانه گزارش پیمایش ارزش‌ها و نگرش‌ها، مطالعه درسی و غیردرسی را تفکیک کرده‌اند. لازم به ذکر است که در اندازهگیری سرانه مطالعه هنوز کتاب‌های مهارتی و کاربردی تفکیک نشده است.
سیدآبادی در ادامه این نشست با اشاره به زمان مطالعه، تعداد کتاب‌های مطالعه شده و صفحات آن در بحث سنجش میزان خواندن گفت: پرسشی که در برخی پیمایش‌ها مطرح می‌شود این است که «چقدر مطالعه می‌کنید؟» و چندان معلوم نیست که پاسخ این سوال از سوی جامعه آماری درست باشد. به همین خاطر میزان مطالعه افراد بر اساس پاسخ‌هایشان چندان قابل سنجش نیست؛ در حالیکه با درنظر گرفتن تعداد کتاب خوانده شده توسط افراد و تعداد صفحات آن‌ها می‌توان به سنجش معنادارتری رسید. البته باید به این نکته اشاره کنم به هر حال هر سنجشی نمایانگر واقعیت‌های قابل توجی است.
وی ادامه داد: من معتقدم هر آماری که بدست می‌آید، حتی اگر صد درصد صحیح نباشد، باز هم معنادار است. برای مثال اگر در استانی سرانه مطالعه بالاست، حتی در صورتی‌که واقعیت این نباشد و افراد آمار دقیقی از مطالعه خود ارائه نداده باشند، حداقل نشان‌دهنده آن است که مطالعه برای مردم این منطقه ارزشمند است و این ارزشمند بودن طبیعتاً در عمل هم نمود پیدا می‌کند.
باقری در پاسخ به این پرسش که آیا از مدل نظری خاصی جهت اندازهگیری داده‌های آماری استفاده می‌شود یا خیر، گفت: خیر؛ مدل نظری خاصی برای اندازهگیری داده‌ها استفاده نمی‌شود و هر نرم‌افزار، شیوه خاص سنجش خود را دارند.
وی همچنین درباره دامنه این نظرسنجی‌ها و اینکه جامعه آماری سرانه مطالعه چه اقشاری را دربرمی‌گیرد، یادآور شد: معمولاً در پژوهش‌هایی که از اقشار مختلف مردم انجام شده، از سن 12 سال به بالا درباره میزان مطالعه پرسیده شده است و بعضی از پژوهش‌ها نیز میزان مطالعه بازدیدکنندگان نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران را بررسی کرده‌اند.
به گفته باقری نیز بر اساس تعاریف موجود در این حوزه، خواندن تعریف‌های متفاوتی دارد و با مطالعه فرق دارد. حالا سوال این است که آیا هر خواندن و یا هر مطالعه‌ای را می‌توان در سنجش سرانه به حساب بیاوریم یا خیر. یا این سوال که آیا استفاده از فضای مجازی و یا کتاب‌های صوتی جزو خواندن یا مطالعه محسوب می‌شود.
باقری در ادامه تاکید کرد: پس از مشخص‌شدن تعریف و ارائه یک مبنای نظری خاص با توجه به شرایط جامعه‌ای که در آن زندگی می‌کنیم، باید این تعاریف و مباحث نظری را بومی‌سازی کنیم تا سنجیده شود. اغلب سنجش‌هایی که در ایران انجام می‌شود کمّی است، با این توضیح که اطلاعات هر پرسشنامه را به سیستم می‌دهیم. این اطلاعات در نرم‌افزار کدگذاری می‌شوند و اطلاعات توصیفی را استخراج می‌کنیم.
این پژوهشگر با بیان اینکه آخرین پژوهش بررسی سرانه مطالعه پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی مربوط به سال 93 است که فقط شهروندان تهرانی را در برداشته، گفت: بزرگترین خطا این جاست که تعریف دقیقی از مطالعه ارائه نشده است و فردی که سنجش می‌شود دقیق نمی‌داند که منظور پرسشگر از مطالعه چیست. از طرف دیگر به‌خاطر اینکه نهاد مشخصی متولی آمارگیری نیست و به همین دلیل اندازه‌گیری‌ها متفاوت است.
سرانه مطالعه 12/33 دقیقه‌ای و نیاز به پژوهشی مستقل
سیدآبادی در پاسخ به این پرسش که آیا به جز شورای فرهنگی عمومی، سازمان دیگری در این زمینه فعالیت دارد، گفت: پیمایش ملی مستقلی که تا به الان در ایران انجام شده، پیمایش ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان است که از سوی دفتر طرح‌های ملی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی انجام شده و سومین موج آن به سال 94 برمی‌گردد. در این پیمایش به همه مولفه‌های فرهنگی و نگرش‌های ایرانیان می‌پردازد و بخشی از آن هم مصرف فرهنگی و مطالعه است. این پیمایش به علت اینکه تمام ملاحظات آماری را دارد، کماکان معتبرترین پیمایش در سنجش سرانه مطالعه است که در سطح ملی اندازهگیری انجام شده. در این آمار که سال 95 به انتشار رسیده، زمان صرف شده برای مطالعه کتاب بین کل جمعیت 12/33 دقیقه عنوان است.
وی افزود: اما تا جایی که من اطلاع دارم به جز آن پیمایش، سنجش مصرف فرهنگی به‌طور مستقل در طرح‌های ملی پژوهشگاه فرهنگ و هنر و ارتباطات، کلید زده شده است که اگر این سنجش انجام شود تمام اشکالاتی که در تعریف مطالعه است بررسی می‌شود و می‌توان به تعریف مشخصی دست یافت.
این فعال در عرصه کتاب و افزایش فرهنگ کتابخوانی گفت: من فکر می‌کنم با این سنجش مستقل که فاز اول آن کتاب است تا حدودی این خطاها رفع شود، اما کماکان پرسش اولیه مطرح است که آمارها به چه دردی می‌خورند و چه استفاده‌ای می‌توانیم از آن‌ها بکنیم. دانستن روند مطالعه کمک بهتر و موثری به ما می‌کند و نمایانگر اتفاقات گوناگون در طول دوره‌های اندازهگیری است و این داده‌ها نیاز به تحلیل دارند. در واقع معنی‌دار کردن آمارها امری مفید است که می‌تواند در فهم ما از وضعیت مطالعه کشور سودمند باشد.
تکلیف مطالعات درسی و ادعیه را روشن کنیم
در ادامه این نشست به تعریف کلی و مباحث نظری که در سنجش سرانه مطالعه اهمیت دارد پرداخته شد. باقری دراین‌باره گفت: یکی از شاخص‌های توسعه‌یافتگی فرهنگی سرانه مطالعه است. اگر همه جانبه به مطالعه نگاه کنیم و ابعاد آن را بررسی کنیم و نظری به شاخص‌های اندازهگیری مطالعه در عرصه بین‌المللی (مانند شاخص‌های یونسکو) داشته باشیم، می‌توانیم هم پاسخگوی شاخص‌های بین‌المللی و هم شاخص‌های ملی باشیم.
وی افزود: اینکه تعریف از مطالعه چیست، هرسازمانی که در این عرصه فعالیت می‌کند، تعریف خود را دارد. در فعالیت‌هایی که درباره شاخص سرانه مطالعه چه در مقیاس بین‌المللی و چه در مقیاس ملی انجام شده است، تعریف مطالعه یعنی خواندنی که هدف از آن، یادگیری باشد و روی شیوه زندگی‌ها اثرگذار شود. بنابراین می‌توانیم کتاب‌های صوتی را هم در اندازهگیری اثرگذار بدانیم؛ چراکه یاد می‌گیریم و هر مطالعاتی که در نهایت به یادگیری منجر شود را در برمی‌گیرند.
وی با اشاره به این موضوع که در تمام اندازه‌گیری‌ها مطالعات درسی را از مطالعات دیگر جدا می‌کنند، درباره کتاب‌های دینی و ادعیه در سنجش سرانه مطالعه یادآور شد: تفکیک کتاب‌های دینی مانند ادعیه، صحیفه سجادیه و یا قرآن هنوز در پژوهش‌ها دغدغه است که آیا می‌توان این موارد را در سرانه مطالعه به حساب آورد یا خیر. در بسیاری از کشورها مطالعه مذهبی را جزو سرانه مطالعه می‌دانند، بنابراین باید یک تعریف دقیق و کلی از مطالعه ارائه دهیم که هم قابل جمع و هم قابل تفکیک باشد.
ملاک مطالعه یادگیری است یا لذت بردن؟
سیدآبادی در این‌باره اظهار کرد: من فکر می‌کنم خواندن یا مطالعه کردن، تعریف ذاتی ندارد. بنابراین مهم نیست که چه تعریفی از مطالعه به طور کلی داشته باشیم؛ بلکه مهم این است که در پیمایشی که انجام می‌شود، آن تعریف واحد را ذکر کنیم. برای مثال بگوییم که این گزارش براساس این تعریف واحد است. در غیر این صورت می‌توان هر مولفه‌ای را جزو سرانه مطالاعه دانست.
وی گفت: اشکال دیگری که در سنجش سرانه مطالعه در ایران وجود دارد این است که در برخی از این سنجش‌ها کتاب به ابزار یادگیری و آموزش تقلیل داده می‌شود. ما می‌توانیم کتاب را برای لذت بردن بخوانیم که به نظر من شکل درست مطالعه همین است و کتاب‌های درسی را جزو مولفه‌های آموزشی سنجش سرانه مطالعه بدانیم.
نظر شما