بر این مبنا پژوهش درباره خاندان صدر ممکن است نکات مهم و اساسی و در عین حال مغفول مانده از تحولات اخیر جهان اسلام را به ویژه در این سه کشور اثرگذار، عیان و بازگو کند. متاسفانه تاکنون آن چنان که شایسته است در پژوهش‌ها به این خاندان پرداخته نشده و تا جایی که راقم این سطور آگاه است در دهه‌های اخیر، هرچند که تک‌نگاری‌هایی درباره برخی از چهره‌های مهم این خاندان توسط تاریخ‌نگاران و پژوهشگران نوشته و منتشر شده، اما صرفا یک پژوهش به طور مشخص به کلیت این خاندان اختصاص دارد و آن نیز اکنون در نیمه‌های راه قرار دارد. این پژوهش به صرف علاقه شخصی پژوهشگر یعنی دکتر محسن کمالیان در حال انجام است و به هیچ نهادی وابسته نیست.
معرفی مجموعه 18 جلدی مشاهیر خاندان صدر
کمالیان عمده کار پژوهشی خود در حوزه علوم انسانی را بر تحقیق و تفحص پیرامون خاندان صدر گذاشته است. به قلم او پیشتر کتاب‌هایی چون «عزت شیعه»، «فریاد در خاموشی»، «صدر دین» و... منتشر شده‌اند. وی اکنون چند سالی است که روی پروژه مشاهیر خاندان صدر کار می‌کند. این پروژه قرار است در سه محور «شرح حال تفصیلی مشاهیر»، «نسب نامه فرزندان سیدصدرالدین موسوی عاملی» و «تاریخ شفاهی و اسناد» در 18 مجلد منتشر و وارد بازار نشر شود.
قطعا تحقیق پیرامون خاندان صدر حتی برای انتشار یک کتاب کار بسیار دشواری است و زحمت بسیاری می‌طلبد، چه برسد به اینکه قرار باشد مشاهیر کل خاندان در 18 مجلد منتشر شود؛ چرا که این خاندان در سه کشور ایران، لبنان و عراق پراکنده بوده و هستند و گردآوری اسناد مربوط به آنها نیازمند صرف زمان و البته هزینه‌های بسیار است. همچنین به دلیل اینکه اکثر بزرگان این خاندان در صف اول مبارزات سیاسی بودند، ممکن است اسناد مهمی از آنها در مبارزاتشان نابود شده باشد، یا حکومت‌ها خود به نابودی آنها اقدام کرده باشند.
از این مجموعه ابتدا جلد دوم آن در سال 1393 با محتوای «نسب‌نامه خاندان آقامجتهد» منتشر شده بود. جلد نخست این مجموعه نیز در تابستان امسال با موضوع شرح حال 29 نفر از علمای ساکن ایران این خاندان از سوی انتشارات راز نی و موسسه فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر در دسترس مخاطبان قرار گرفت. جلد هجدهم نیز شامل چکیده شرح‌حال‌ها نیز در ابتدای ماه گذشته (آذر 1396) روانه کتابفروشی‌ها شد.
شرح حال مشاهیر تراز اول و دوم خاندان صدر
این نوشتار به بررسی مجلد نخست این مجموعه می‌پردازد که عنوان فرعی «شرح‌حال‌ها» را به همراه دارد. در مقدمه نویسنده درباره این مجلد چنین نوشته است: «دفتر اول این مجموعه به شرح حال تفصیلی گروهی از مشاهیر تراز اول و دوم این خاندان اختصاص دارد که ایرانی بودند یا در ایران تاریخ دارند.» بر این اساس در این کتاب زندگینامه‌های مفصل و مناسبی از آیات سیداسماعیل صدر، سیدصدرالدین صدر، سیدرضا صدر، سیدابوالحسن صدر، سیدصدرالدین موسوی عاملی اصفهانی، سیدمحمدتقی خادم الشریعه، سیدابوالجعفر خادم الشریعه، سیدمرتضی مستجابی و تعدادی دیگر از مشاهیر این خاندان، منتشر شده که پیشتر علیرغم اثرگذاری بسیار این چهره‌ها زندگینامه‌های کاملی از آنها در دسترس مخاطبان و علاقه‌مندان قرار نداشت.
نشانی از بیوگرافی آقانجفی نیست
همان‌گونه که اشاره شد نویسنده در مقدمه یادآور شده که در این مجلد زندگینامه گروهی از مشاهیر تراز اول و دوم خاندان صدر که ایرانی بودند یا در ایران تاریخ داشتند، درج شده است. با این اوصاف اما در این مجلد نشانی از شرح حال «محمدتقی آقانجفی اصفهانی» به چشم نمی‌خورد. آقانجفی از مشاهیر و عالمان تراز اول خاندان صدر و همچنین ایران در دوران خود بود. به‌جز فعالیت‌های سیاسی و ریاست امور شرعی مردم اصفهان، صاحب تالیفات مهمی نیز هست که در نوع خود بی‌نظیرند. اهمیت آقانجفی از بسیاری از کسانی که نام‌شان در این کتاب درج شده بیشتر است.
نویسنده و پژوهشگر این مجموعه از منابع بسیاری از جمله اسناد مختلف این خاندان (گردآوری شده از سه کشور ایران، عراق و لبنان)، منابع و مکتوبات مهم تاریخی، گفت‌وگو با اعضای در قید حیات این خاندان و... بهره برده است، اما نوع نگاه نویسنده به برخی از منابع با ابهام مواجه است. همچنین ذکر این نکته نیز ضروری است که نویسنده برای خاندان صدر احترام بسیاری قائل است و همین مساله باعث شده تا برخی نکات و شبهات تاریخی را یا ندیده بگیرد و یا اینکه بدون شرح و تحلیل از روی آن عبور کند. حتی می‌توان گفت به دلیل آنکه این شبهات برای نویسنده باورنپذیر نبوده حاضر به دیدن اسناد و منابعی که به اثبات آن شبهات می‌پردازند، نشده است.
غفلت از منابع و شبهاتی پیرامون سیدجمال واعظ
یازدهمین شخصیتی که کمالیان در این کتاب به معرفی او پرداخته خطیب مشهور عصر مشروطه «سیدجمال الدین واعظ اصفهانی» است. شهرت سیدجمال واعظ نه به دینداری بلکه به تلاش‌هایش برای مشروطه‌خواهی است و جان خود را نیز در این راه گذاشت. تنی چند از تاریخ‌نگاران مشروطیت بر حسب اسنادی سیدجمال واعظ را متعلق به جریان «بابی ِازلی» دانسته‌اند.
به عنوان مثال نورالدین مدرسی چهاردهی، پژوهشگر و دین‌شناس که با بسیاری از پیروان فرقه بابی ازلی (و حتی پژوهشگرانی که دین ازلی داشتند) در دوره خود آشنایی و مراوده داشت و البته نقدهای مهمی را هم درباره بابیت و بهایت منتشر کرد در کتاب «باب کیست و سخن او چیست؟» (صفحات 98 و 240) سیدجمال واعظ را از بزرگان بابی ازلی شمرده است.
ازلی بودن سیدجمال واعظ مورد تایید بسیاری از تاریخ‌نگاران در دهه اخیر نیز هست. با این اوصاف نویسنده در این کتاب اشاره می‌کند که صرفا تهمت‌هایی به سیدجمال در باب مذهب او وارد شده که صحیح نیست و او شیعی مذهب است. نویسنده در اثبات غلط بودن مذهبی ازلی سیدجمال هیچ تلاشی نمی‌کند و حتی در لیست منابع و مآخذ او (که منبع نامعتبری چون ویکی‌پدیا هم در زمره آنهاست) هیچ نشانی از کتاب «باب کیست و سخن او چیست؟» به چشم نمی‌خورد، این در صورتی است که این کتاب چهاردهی منبع مهمی است.
تلاش نویسنده برای ندیدن منابعی که با تفکراتش درباره سیدجمال سازگار نمی‌آمد، باعث شد حتی کوچکترین توضیحی نیز درباره برخی اسامی مهم که در نگارش زندگی سیدجمال واعظ در این کتاب به آن اشاره شده ارائه نکند. به عنوان مثال در صفحه 270 ستون دوم درج شده که سیدجمال واعظ در سال‌های اقامت در اصفهان به جلسات وعظ آقاشیخ محمد منشادی یزدی می‌رفت و از افکار وی متاثر شد. در کتاب هیچ توضیحی درباره شخصیت منشادی یزدی که از بزرگان بابیه در اصفهان بود، به مخاطبان ارائه نشده است. بسیاری از پژوهشگران فعلی از جمله مقداد نبوی رضوی بر این عقیده‌اند که در کلاس‌های منشادی یزدی بود که سیدجمال واعظ به بابیه گروید.
بنابراین در شرح زندگی سیدجمال واعظ از سوی نویسنده هیچ نکته جدیدی به چشم نمی‌خورد و در واقع تکرار مکررات است. لازم به اشاره است که یکی از منابع مورد استفاده نویسنده برای نگارش زندگینامه سیدجمال واعظ کتاب مهم «تاریخ انقلاب مشروطیت ایران» اثر مهدی ملک‌زاده است. در همین کتاب درباره یکی دیگر از اعضای خاندان صدر یعنی شیخ محمدتقی آقانجفی اصفهانی، با الفاظ نامناسبی یاد شده است. پرسش مهمی اینجا مطرح می‌شود، نویسنده «مشاهیر خاندان صدر» که احتمالا قرار است در مجلدات بعدی به زندگینامه آقانجفی هم بپردازد، چه دیدگاهی درباره نوشته‌های ملک‌زاده درباره آقانجفی خواهد داشت؟
استفاده نادرست از برخی القاب حوزوی
احترام بسیار نویسنده برای خاندان صدر همچنین باعث شده تا در این کتاب برخی از القاب حوزوی نیز در جای صحیح خود استفاده نشوند. به عنوان مثال نویسنده در نگارش شرح حال آیت‌الله سیدرضا صدر، از پیشوند آیت‌الله العظمی که معمولا برای مراجع تقلید به کار می‌رود استفاده کرده است. این در صورتی است که مرحوم آقا رضای صدر، با اینکه از علمای برجسته و طراز اول بود هیچگاه خود ادعای مرجعیت نداشت و هیچ رساله عملیه‌ای نیز منتشر نکرد.
این اشکال همچنین در شرح حال آیت‌الله سیدحسین خادمی نیز به چشم می‌خورد. آیت‌الله خادمی نیز هیچگاه در مقام مرجعیت قرار نگرفت و رساله توضیح المسائل خود را نیز منتشر نکرد.
با تمام این اوصاف اما تلاش نویسنده برای تحقیق و نگارش این مجموعه بسیار ستودنی است. ضمن اینکه نباید قلم جذاب نویسنده را در نگارش شرح‌حال‌ها که باعث جذب بیشتر مخاطبان می‌شود، فراموش کرد. این ویژگی‌ها باعث می‌شود تا عامه مردم به ویژه دانشگاهیان با مفاخر خود در حوزه علوم انسانی آشنایی بیشتری پیدا کنند. فراموش نکنیم که آرا و افکار عموم مشاهیر خاندان صدر در حوزه‌های مختلف علوم انسانی و علوم شرعی پیشرو بود که بر محققان هم‌عصر و نسل‌های بعدی‌شان تاثیر می‌گذاشت. امید است که این مجموعه بیشتر دیده شده و مورد نقد و بررسی صاحب نظران قرار بگیرد.
جلد نخست مجموعه «مشاهیر خاندان صدر» با عنوان دوم «شرح حال‌ها» نوشته محسن کمالیان با شمارگان هزار نسخه، 1070 صفحه و بهای 60 هزار تومان از سوی انتشارات راز نی با همکاری موسسه فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر روانه بازار کتاب‌های اندیشه شده است.
نظر شما