خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا): دسترسی به اطلاعات جزو آن دسته از وظایف و اهدافی است که هر سازمان و ارگانی باید در اختیار کارکنان و افرادی بگزارند که به نوعی فعالیتشان مربوط به آن‌ها است. طبیعتا یکی از منابعی که می‌توان به اطلاعات خاص و ویژه دسترسی یافت، کتابخانه‌هایی است که با عنوان کتابخانه‌های تخصصی در این مراکز شناخته می‌شوند. خوشبختانه این کتابخانه‌ها در ایران شمار زیادی دارند، چراکه هر نهادی صاحب یک کتابخانه‌تخصصی در مجموعه خود است.

هر سازمانی بر اساس روند تصمیم‌گیری‌هایی که اتخاذ می‌کند، به تغذیه منابع کتاب‌خانه خود یا حذف آن می‌پردازد؛ در واقع این سازمان‌ها متولیان اصلی کتابخانه‌های تخصصی به شمار می‌روند و مجاز به هرگونه تصمیم‌گیری درباره کتابخانه‌هایشان هستند. حال با توجه به اینکه کتابخانه‌های عمومی دارای متولی مشخصی هستند و یک شبکه واحد سیاست‌گذاری دارند، چرا کتابخانه‌های تخصصی دارای چنین متولی نباشند؟ داشتن متولی برای سیاست‌گذاری‌های شبکه‌ای از ملزوماتی است که کتابخانه‌های تخصصی باید در ایران دارا شوند، تا افراد بر اساس نیازشان به اطلاعات تخصصی، راحت‌تر بتوانند از این کتابخانه‌ها استفاده کنند.

محسن حاج‌زین‌العابدینی از فعالان در زمینه کتابداری و عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی در رشته کتابداری است. با وی درباره لزوم ایجاد متولی و یا انجمن کتابخانه تخصصی گفت‌و‌گو کردیم.  
 
کمی درباره ساز و کار کتابخانه‌های تخصصی در ایران و وضعیت کلی این کتابخانه‌ها بگویید، با توجه به اینکه برخی افراد مخاطب کتاب‌های خاص و تخصصی هستند، میزان دسترسی افراد به این کتابخانه‌ها چگونه است؟

همانگونه که از نام کتابخانه‌های تخصصی برمی‌آید، این کتابخانه‌ها پاسخ‌گوی نیازهای تخصصی کاربران هستند و معمولا در سازمان‌های تخصصی با موضوعات ویژه شکل می‌گیرند. هدف اصلی کتابخانه‌های تخصصی این است که پاسخ ویژه‌ای به نیازهای اطلاعاتی کاربران خاص و مراجعه‌کنندگان بدهند. برای مثال در یک مجموعه علمی، اداری یا فرهنگی افراد نیاز به اطلاعات خاص دارند؛ مانند اطلاعات آماری یا تحلیلی تا بتوانند تصمیم‌گیری درست داشته باشند و اقدامات خود را عملی کنند. بنابراین وظیفه اصلی کتابخانه‌های تخصصی پاسخ‌گویی به اطلاعات فوری کاربران است. این کتابخانه‌ها تعدادشان از همه انواع کتابخانه‌های دیگر در ایران و کل دنیا بیشتر است.

در داخل کشور هر کتابخانه عمومی متولی مشخص دارد و در هر سازمان، نهاد یا اداره‌های اجرایی و تولیدی، یک کتابخانه تخصصی وجود دارد که به نحوی خدمات آن را ارائه می‌کند. بنابراین این حجم از ساختار سازمانی برای کتابخانه‌های تخصصی نشانگر اهمیت و جایگاه آن در ایران است که درست هم هست؛ به این دلیل که هر اتفاقی در هر سازمانی که رخ می‌دهد باید مبتنی بر اطلاعات باشد و این اطلاعات باید به طور صحیح در اختیار افراد قرار گیرند. طبیعتا از طریق کتابخانه‌ها هست که می‌توانیم به اطلاعات صحیح دسترسی پیدا کنیم. ضرورت وجودی کتابخانه‌های تخصصی ایجاب می‌کند از طریق آن بتوانیم وضعیت تصمیم‌گیری و تصمیم‌سازی و تولید و هر اتفاقی را در کشور بهینه کنیم. با وجود اینکه این کتابخانه‌ها شمار زیادی دارند، متاسفانه انسجام لازم را ندارند. دلیل آن هم واضح است: متولی مشخصی ندارند.
 
منظورتان از متولی چیست؟

منظورم از متولی چیزی مانند انجمن کتابداری و یا اتحادیه و یا سندیکا و یا جایی که مسائل مختلف این کتابخانه‌ها را سیاست‌گذاری کند و بتواند آنها را باهم مرتبط کند و لازم است که  جایی باشد که کتابخانه‌های تخصصی را مانند دانه‌ها یک تسبیح به هم متصل کند. با این اتفاق این کتابخانه‌ها می‌توانند هم ارتقای علمی پیدا کنند و هم صاحب شبکه کتابخانه‌های تخصصی شوند.

خوشبختانه در گذشته تمام سازمان‌ها به لزوم ایجاد کتابخانه تخصصی توجه داشته‌اند اما این کتابخانه‌ها با توجه به روند مدیریتی که در طول این سال‌ها در کشور حاکم بوده جایگاه خود را از دست دادند و امروزه عمده کتابخانه‌های تخصصی به مخاطبانی غیر از مخاطبان اصلی خود، خدمات‌رسانی می‌کنند. در برخی موسسات به این دلیل که مدیریت‌شان ارزش اطلاعات و تصمیم‌گیری صحیح را نمی‌دانند به منابع کتابخانه چندان توجهی نمی‌کنند و به این دلیل در بعضی موارد جایگاه آ‌ن‌ها را زیر سوال می‌برند. این مهم است که مسئولان و مدیران ما فعالیت‌هایشان اطلاع و دانش محور باشد تا قدر و جایگاه کتابخانه‌های تخصصی را بدانند و ارزشی که باید را به کتابخانه‌‌ها بدهند.
 
چرا نمی‌توان نهادها و سازمان‌ها را متولیان اصلی کتابخانه‌های تخصصی به حساب آورد؟

اگر توجه داشته باشید کتابخانه‌های عمومی یا نهاد کتابخانه‌ها یا موسسات وقفی دارای متولی خاص خود هستند. یا حتی کتابخانه‌های دانشگاهی زیر نظر وزارت علوم و یا وزارت بهداشت فعالیت می‌کنند؛ اما به علت پراکنده بودن کتابخانه‌های تخصصی هیچ متولی مشخصی ندارند و هر وزارتخانه‌ای و یا هر ارگانی با توجه شرایط خاص خود به اداره کتابخانه‌های تخصصیشان می‌پردازند. نداشتن متولی مشخص کتابخانه‌های تخصصی باعث عدم همگرایی و هماهنگی این کتابخانه‌ها می‌شود و باعث می‌شود سیاست‌های یکدستی نداشته باشند. بنابراین یکی از مهمترین ملزومات کتابخانه‌ تخصصی این است که حتما یک موسسه و یا یک انجمنی متولی آن‌ها را بر عهده بگیرند و متاسفانه در حال حاضر چنین جایی را در کشور نداریم و بهترین راه برای ایجاد متولی کتابخانه‌های تخصصی انجمن‌ها هستند.

خوشبختانه در کشور ما انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی در سال‌های اخیر فعال بوده است  و از چند سال پیش بحث تشکیل کمیته کتابخانه‌های تخصصی هم ایجاد شد و به نوعی شکل گرفت. در این رابطه چندین جلسه در کتابخانه‌های تخصصی مختلف مانند پژوهشگاه نیرو پژوهشگاه نفت سازمان جهاد کشاورزی و غیره برگزار شد اما بنا به دلایلی دوباره مسکوت ماند. امسال در سومین کنگره انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی که برگزار شد یکی از نشست‌هایش، نشست ویژه کتابخانه‌های تخصصی بود که در آنجا همین نداشتن متولی این کتابخانه‌ها مطرح شد و از همان موقع تلاش شد تا کمیته‌ای در انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی انجام شود و کمیته کتابخانه تخصصی ایران به نوعی کلید زده شد و مورد تصویب هیات مدیره انجمن صورت گرفت.
 
آیا کتابخانه‌های تخصصی در سطح بین المللی متولی واحدی دارند؟

سطح جهانی یک انجمن بین‌المللی وجود دارد که با عنوان «انجمن بین‌المللی کتابخانه‌های تخصصی» شناخته می‌شوند. نام اختصاری این انجمن SLA که مقر آن در آمریکا است و خانوم مگنولی ریاست آن را بر عهده دارد. این انجمن، در سراسر دنیا و در مناطق مختلف دارای شاخه‌های متفاوتی است که شاخه‌ای هم در آسیا دارد. زمانی این شاخه در آسیا قرار بود زیرشاخه‌ای تحت عنوان انجمن کتابخانه تخصصی فارسی زبان داشته باشد که بتواند خدمات خود را به ایران تاجیکستان افغانستان و کشورهای دیگر که فارسی زبان هستند، ارائه بدهد. سال گذشته در کنفرانسی که در هند شرکت کرده بودیم با رئیس انجمن بین‌المللی کتابخانه‌های تخصصی گفت گوی مفصلی دراین‌باره داشتیم و بسیار از پیشنهاد تشکیل شاخه‌های از این انجمن در ایران استقبال کرد. این امر می‌تواند کمک کند که کتابخانه‌های تخصصی بتوانند باهم ارتباط و همگرایی بیشتری داشته باشند.

کتابخانه‌های تخصصی با چه مشکلاتی در اثر نداشتن متولی واحد، مواجه شدند؟

متاسفانه در سال‌های اخیر به این دلیل که متولی واحدی وجود نداشته برخی از سازمان‌ها خودسرانه شروع به حذف کتابخانه‌هایشان کردند و کسی هم نبوده است که مانع این امر شود. کتابخانه‌های تخصصی دارای موضوعات متفاوتی هستند. تقریبا می‌توان گفت که هر موضوعی که در کشور می‌تواند جریان‌ساز باشد و برای آن سازمان یا موسسه‌ای را داریم، این کتابخانه‌ها پوشش می‌دهند. اگر مدیریت درستی بر روی این تنوع موضوعی اعمال شود باعث می‌شود که تنوع موضوعی کتاب و کتابخوانی را در کشور به صورت گسترده‌تر داشته باشیم. افرادی که نیاز به اطلاعات تخصصی دارد باید بدانند که به کجا می‌توانند مراجعه کند. شبکه کتابخانه تخصصی در کشور از ملزوماتی است که انجمن و یا شاخه کتابخانه‌های تخصصی باید پی‌گیری کند و به آن بپردازد.

آیا وزارت‌خانه‌ای مانند وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی می‌تواند متولی مناسبی برای این کتابخانه‌ها باشد؟

به نظر من وزارت ارشاد با توجه با اینکه نگاه فرهنگی به عموم جامعه دارد خیلی نمی‌تواند در این امر دخیل باشد و اگر بخواهد ارتباطی با کتابخانه‌ها داشته باشد با کتابخانه‌های عمومی است. برای کتابخانه‌های تخصصی انجمن علمی می‌توانند متولی مناسبی باشد. همانطور که می‌دانید انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی هم نوعی انجمن علمی است؛ بنابراین بهترین تصمیمی که در حال حاضر اتخاذ شده ایجاد کمیته کتابخانه‌های تخصصی زیر نظر انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران است که اگر گسترش پیدا کند می‌تواند در آینده به‌ صورت انجمنی مستقل به فعالیت خود ادامه دهد. این کیمته در جلسه یک ماه اخیر انجمن مصوبه گرفته است و تا شروع فعالیت‌هایش اندک زمانی مانده است.