خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) ـ اسماعیل یزدان‌پور، پژوهشگر و مترجم: پایتخت جهانی کتاب عنوانی است که از سال ۲۰۰۱ هر ساله توسط یونسکو به یکی از شهرهای فعال در حوزه ترویج کتاب و کتاب‌خوانی اعطا می‌شود. شهرها می‌توانند به‌صورت مستقل و با درخواست مستقیم شهردار ـ و نه مدیر اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی شهر ـ در این برنامه شرکت کنند. این درخواست و حضور مستقل از این نظر که خلاقیت‌های بومی را مبنای برنامه‌ها و طرح‌ها قرار می‌دهد، امری بسیار بایسته و پسندیده است اما محدودیت‌های خودش را هم دارد که شاید بتوان همه را در سه مورد خلاصه کرد؛ شهرها آگاهی‌های محدودی نسبت به خواسته‌ها و شاخص‌های مورد نیاز یونسکو دارند و مهم‌تر از این، آن‌ها حتی به توانایی‌ها و قابلیت‌های بومی خود هم آگاهی و اشراف کاملی ندارند و این چنین می‌شود که اعلام آمادگی در مرحله «بیان» با مشکل مواجه می‌شود. همه این‌ها ضرورت یک کارگروه جدی در تعامل با سازمان‌ها و نخبگان شهرها برای شناسایی توانایی‌ها و ظرفیت‌ها، تدوین برنامه‌ها، گزارش آن‌ها و پیگیری‌های نهایی را آشکار می‌کند.

برای نمونه، وقتی از نخبگان شهرها خواسته شد به توصیفی از فضاهای فرهنگی و اجتماعی بپردازند، چنان در اعماق فرهنگ شهر، از لباس و غذا و محصولات فرهنگی فرو رفتند که از یاد بردند که این شهر امروز و مهم‌تر از آن در طول تاریخ چه مناسبات فرهنگی با سایر شهرها داشته و چه اثری بر فرهنگ منطقه و جهان داشته است. آن دید تاریخی و مناسبات فرهنگی مورد نظر جامعه جهانی، کمتر مجالی برای بیان پیدا کرد. گویا نیشابور هیچوقت در شبکه شهرهای سمرقند و بلخ و بخارا و هرات نداشته است و گویا جاده ابریشمی نبوده و فیروزه‌تراشی یک صنعت مدرن و بدون ریشه‌های فرهنگی است.

تنها یک نگاه بیرونی است که می‌تواند در تعامل با نگاهی درونی به شناخت و گزارش ظرفیت‌ها، توانایی‌ها و کنش‌ها بپردازد، امری که در بیشتر گزارش‌ها به اندازه کافی مورد توجه قرار نگرفت.

از نظر زبانی و شیوه گزارش هم شهرها چنان رفتار کردند گویا که در یک مشاعره ادبی برای خلق تصاویر شاعرانه و خیال‌انگیز از شهرشان شرکت می‌کنند، غافل از این‌که باید با صراحت و شفافیت و مستقیم، تصویری واقعی از شهر خود را برای مخاطبی از فرهنگی دیگر توصیف کنند. اگرچه برنامه‌های شهرها چنان اهداف والایی را تعیین کرده بودند که زبانی فاخر را می‌طلبید، اما نمی‌توان انتظار داشت که همان زبان فارسی مسجع مکلف برای تشریح برنامه‌ها را به‌سادگی و در چند ساعت به یکی از زبان‌های بین‌المللی برگرداند.

با مروری بر خبر اعلام «شارجه» به عنوان پایتخت کتاب جهان در سال ۲۰۱۹، نام «الشیخه بدور بنت سلطان بن محمد القاسمی» برمی‌خوریم، دختر مشهور امیر شارجه که با راه‌اندازی مجتمع‌های عظیم چاپ و نشر در حوزه کتاب و نشر فعال است و کل این طرح را مدیریت کرده است. بی‌شک او توانسته است مشاوران داخلی و خارجی خوبی را به کار گیرد و بعید نیست توانسته باشد مذاکره‌های لازم را با هیأت انتخاب پایتخت جهانی کتاب به پیش برد. کافی است این سطح از آمادگی سازمانی را با حضور خلاق و پرشور و در عین حال بدون استراتژی‌های رقابتی و سازمان‌های مدیریتی شهرهای ایران در این دور از رقابت‌ها مقایسه کنیم تا به یاد آوریم که خلاقیت و حتی ظرفیت و توانایی، بدون برنامه و مدیریت جامع می‌تواند به هدر رود.

به هر حال هیچ یک از شهرهای ایران، حتی شهر یزد که همه برنامه‌های خود را با هدف ایجاد و پیشبرد ایده کتاب به‌مثابه ابزار گفت‌وگو تدوین کرده بود، به تنهایی نتوانستند برنده این عنوان برای سال ۲۰۱۹ شوند. به خاطر قوانین داخلی این برنامه و اعلام یک شهر از کشورهای هم‌منطقه با ایران به عنوان پایتخت، ایران از فرصت حضور در رقابت‌های مربوط به سال ۲۰۲۰ هم بازمانده است. با وجود این، دو سال فرصت خوبی برای شناسایی بهترین شهرها و کمک به تدوین یک برنامه کامل و جامع برای آن با استفاده از همه ظرفیت‌های انتشاراتی، مطالعاتی و دیپلماتیک کشور است.