خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)- ماری شیل معروف به لیدی شیل دختر بارون استفان وولف ایرلندی بود که پس از ازدواج با کلنل جستین شیل سفیر انگلیس در ایران اوایل دوره ناصری به همراه شوهرش به ایران آمد. مسافرت کلنل شیل و همسرش در ایران حدود سه سال و 10 ماه به طول انجامید.

حاصل اقامت سه ساله لیدی شیل در ایران کتاب خاطراتی است که اطلاعات بسیاری از مناسبات سیاسی، اوضاع اجتماعی و فرهنگی ایران در روزگار قاجار ارائه می‌دهد. در این گزارش نگاهی به خاطرات این بانوی انگلیسی از شهر زیبای تبریز خواهیم داشت.
 
تبریز؛ شهر کهن ایرانی

لیدی شیل در توصیف تبریز در سفرنامه خود می‌نویسد: «تبریز، شهر بسیار کهنی به نظر می‌‌رسد، هانوی که در سال 1730 از این شهر عبور کرده، ادعا نموده که تبریز در زمان­‌های پیشین یکی از بهترین شهرهای مشرق زمین بوده است. حدود شهرها تا میل­‌ها گسترده است و وجود تپه­‌ها و توده­‌هایی از آثار ویران شده که به صورت مزبله درآمده­‌اند، نشانگر بقایای گذشته آن است و به نظر می­‌رسد آثار همان شهری باشد که مارک آنتونی در بازگشت از ایران، از کنارش عبور کرده است.

سه قرن قبل، تبریز دارای 500 هزار نفر جمعیت بوده که به علت جنگ‌ها، هجوم اقوام مختلف و زلزله، به مقدار قابل توجهی از نفوس آن کاسته شده است. و در همین قرن گذشته اقلا دو سه بار به علت زلزله از هم پاشیده شد. تبریز کنونی با اینکه از قدر و قیمت گذشته‌­اش خیلی کاسته شده ولی هنوز یکی از بهترین شهرهای ایران، چه از نظر جمعیت و چه از نظر ثروت به حساب می­‌آید. این شهر در انتهای دشت بزرگی قرار گرفته است که در قسمت شمال، از تپه‌های بلندی محصور شده و در جنوب، در فاصله چند مایلی آن دریاچه شاهی وجود دارد. تعداد جمعیت تبریز در حدود یک‌صد هزار نفر تخمین زده می­‌شود که عده زیادی از آنها در خارج از حصار شهر زندگی می­‌کنند. اطراف شهر از باغ­‌های وسیع میوه احاطه شده که در آنها، تقریبا تمام انواع میوه­‌های جنوبی به دست می­‌آید.

تبریز از نظر تجارتی رونق بسزایی دارد و تقریبا مرکز مبادلات تجار بین عثمانی، روسیه و شهرهای مرکزی ایران به حساب می­‌‌آید. به طوریکه شنیده‌­ام، اهمیت آن بیشتر بدین جهت است که سالانه در حدود یک ملیون پوند استرلینگ کالا به آن وارد و سپس به شهرهای مرکزی ایران، خراسان، سواحل بحر خزر، ترکمن صحرا و خیوه حمل می­‌گردد. این کالاها بیشتر از محصولان نساجی و البسه بافت منچستر می­‌باشد، یونانی­‌ها عمده‌ترین تجار این شهر هستند و اغلب آنان از حمایت روسیه برخوردارند.»
 
ماجرای ارگ تبریز و زنان تبهکار قجری!

این سفرنامه‌نویس روایت جالبی درباره ارگ تبریز دارد: «جالب­‌ترین ساختمانی که در تبریز دیدم، یک عمارت آجری به ارتفاع تقریبا هفتاد فوت بود، که به نام «ارگ» معروفیت داشت و معلوم بود که در گذشته­‌های خیلی دور بنا شده است. مورد استفاده فعلی این بنا، آن است که زن‌­های تبهکار را از بالای آن به زمین می­‌افکنند.

با اینکه کسی انتظار دیدن آثاری از خلفای بغداد را در شمال ایران ندارد ولی ما در روز ششم فوریه به هنگام ترک تبریز، خرابه­‌های مسجدی را دیدیم که به دستور «زبیده» ساخته شده و در زمان‌های سابق مسجد زیبایی با کاشی­کاری­‌های زینتی بوده است و از آثار دوره هارون­‌الرشید می­‌باشد.

تبریز، با اینکه در 38 درجه عرض جغرافیایی قرار گرفته ولی به علت ارتفاع آن در زمستان­‌ها سرمای کشنده­‌ای دارد که برودت آن گاهی به 15 درجه زیر صفر می­‌رسد. ولی در عوض  تابستان­‌های تبریز ملایم و مطبوع است. علاوه بر این، در زمستان بادهای شدیدی مستمرا از سمت شمال می­‌وزد که باعث افزایش برودت هوا و مانع خروج مردم از منازل می­‌شود و عده‌­ای از رهگذران بینوا را که مامنی نیافته­‌اند، خشک می­‌کند. هوای تبریز، علیرغم وجود وبا، که گاهی همراه با طاعون در شهر شیوع می­‌یابد و تلفات وحشتناکی به بار می­‌آورد، سالم است.

به هنگام شیوع و با موقعیت جالبی برای زن­ه‌ای طبقه اعیان تبریز به وجود می­‌آید و آنها به جای اینکه از وقوع وبا در شهر یا شایعه همه‌­گیری آن بترسند، برعکس، با کمال خوشحالی، از آن استقبال می‌­نمایند، زیرا وجود این مرض در زندگی زنان تبریزی تنوعی ایجاد کرده و برای آنان، آزادی از قید اسارت در منزل را فراهم می­‌آورد.»
 
آذربایجان؛ سرآمد ایالات ایران

شیل می‌نویسد: «تعجب­‌آور است که در یکی از شهرهای مهم ایران حتی یک کلمه فارسی هم شنیده نشود. در تبریز تنها زبانی که در خیابان و بازار به گوش می­‌رسد، ترکی است، که به نظر من زبان خشن و ناهنجاری است. ترکی، به صورت زبان محلی آذربایجان، به قدری در این ایالت اشاعه دارد که جز در شهرهای مهم و آن هم در بین جماعت سطح بالا، اصولا قادر به فهمیدن زبان فارسی نیست. مناطق مرکزی و جنوبی ایران پر از عشایری است که به زبان ترکی صحبت می­‌کنند. در ایالات ساحلی دریای خزر مثل گیلان و مازندران یک نوع زبان فارسی به صورت لهجه محلی رایج است.

آذربایجان که تبریز حاکم نشین آن است یکی از ایالات پرارزش ایران می­‌باشد که از طرف شمال به روسیه و از سمت مغرب با کشور عثمانی همسایه است. آذربایجان از نظر آب و هوا، حاصلخیزی خاک، تعداد جمعیت و همچنین از نظر قدرت نظام، رشادت نیروی کار مردم بر سایر ایالات ایران برتری دارد. وجود کوهستان­‌های مرتفع در این منطقه، تابستان­‌هاباعث لطافت می‌شود و در نتیجه، عده کثیری از ایلات برای سکونت ییلاقی و چرای دام­‌ها به آن کوچ می­‌کنند.

محصولات زراعی آذربایجان بیشتر به صورت دیم به عمل می­‌آیند ولی با این ‌حال، محصول غله آن به قدری زیاد است که مقداری از آن را سالانه به گرجستان صادر می­‌کنند. آذربایجان از نظر معادن نیز غنی است و در منطقه «قره داغ» معادن نامحدودی از مس و آهن وجود دارد که در بعضی از نقاط، درجه خلوص سنگ آهن به قدری زیاد است که گویی از جنس آهن بنا شده ولی عجیب این است که با وجود فراوانی معادن مس، تا چندی پیش مس مورد نیاز ایران از کشور عثمانی تامین می­‌شد.

علاوه بر تبریز، آذربایجان شهرهای مهم دیگری نیز مانند ارومیه، خوی، اردبیل و مراغه وجود دارند، که شهرهای اخیرالذکر را هلاکوخان پایتخت خود قرار داد و در آنجا رصدخانه مشهوری نیز بنا نمود. مردم این شهرها نیز ترک هستند و به نظر می­‌رسد که مانند سایرین از اولاد سلجوقیان و مهاجمین مغول باشند.»