به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) همایش «اخلاق و جامعه ایرانی» سه‌شنبه (30 آذرماه) با برگزاری پنل‌های متعدد در این باره در پژوهشکده فرهنگ، هنر و معماری کار خود را آغاز کرد. در پنل نخست این همایش که با حضور سیدمحمود نجاتی حسینی، آرمان ذاکری و اصغر زارع کهنمویی برپا شد موضوع اخلاق و دین از زوایای مختلف مورد بررسی قرار گرفت.
 
«مثنوی معنوی» به اخلاق توجه کرده است
نجاتی حسینی در ابتدای این نشست سخنرانی خود را با موضوع «اخلاقیات در حکمت اسلامی: مطالعه موردی دانش، حدیث و دعای شیعی» ارایه کرد و گفت: امر اخلاقی یکی از امرهایی است که در کنار امر سیاسی، فرهنگی و اجتماعی مورد توجه جامعه‌شناسان است به دلیل ارتباطی که اخلاق با جامعه‌شناسی دارد این موضوع از زوایای مختلف در این علم بررسی شده است. انسان با صفتی تعریف می‌شود که اخلاقی بودن نام دارد و این صفت انضمام وجودی و ذاتی انسان است. انسان تنها موجود اخلاقی است که در هستی وجود داشته و به تعبیر کانت، کانتی و هایدگری انسان تنها موجودی است که اخلاق را می‌فهمد و معنا می‌کند.
 
وی ادامه داد: طی دو هزار و پانصد سال گذشته اخلاق موضوع فلسفه اخلاق و علم اخلاق قرار گرفته و فلسفه اخلاق معاصر نیز به این موضوع توجه ویژه‌ای داشته است به گونه‌ای که اکنون با حجمی از متون اخلاق پژوهی در حوزه‌های عقیدتی و فلسفی مواجه هستیم از منظر فیلسوفان اخلاق از جمله سقراط که به نوعی نخستین فردی است که اخلاق را موضوع مطالعه قرار داده انسان موضوعی اخلاقی است.
 
وی افزود: دانش بعدی که مدرن‌تر است جامعه‌شناسی و انسان‌شناسی اخلاق است که اگر چه نسبت به شاخه‌های دیگر این حوزه فربه نیست اما در عین حال دستاوردهای عظیمی را به همراه داشته است. از منظر جامعه‌شناسی و انسان‌شناسی، جامعه روی اخلاق و اخلاق روی جامعه تاثیرگذار است و انسان ناگزیر از الزامات اخلاقی است.
 
به گفته این استاد جامعه‌شناسی، دانش‌های عقیدتی و معارف دینی نیز به اخلاق پرداخته‌اند و تمام ادیان آموزه‌های اخلاقی را بررسی کرده‌اند و این نقطه عزیمت مناسبی در این حوزه است که با نگاه انسان‌شناسی و جامعه‌شناسی این موضوع را بررسی کنیم.
 
وی با طرح این سوال که معارف دینی و اسلامی و فرهنگ دینی چه نگاهی به اخلاق دارند، یادآور شد: دورکیم از واعظان جامعه‌شناسی اخلاق است. او در کتاب «تقسیم کار» خود و نیز در کتاب دیگری درباره اخلاق مدنی که هنوز به فارسی ترجمه نشده و برخی از درسگفتارهای اواخر عمرش که به تازگی در ایران چاپ شده است تعاریف متفاوتی درباره اخلاق داشته است که به اعتقاد من این تعاریف شسته و رفته نیست در حالی که ما ناگزیریم تعاریف خود را از اخلاقیات روشن کنیم.
 
نجاتی حسینی با بیان اینکه منظور از اخلاق امر خوب زیستن است که منجر به تامین سعادت دنیوی و اخروی شود به طرح سوالات دیگری پرداخت و افزود: اکنون این سوالات مطرح می‌شود که در حکمت اسلامی امر اخلاق چگونه تعبیر می‌شود زیست اخلاقی چگونه تعبیر می‌شود. عمل اخلاقی ما چگونه باید باشد.
 
وی در پاسخ به این سوالات گفت: در کتاب‌های مختلف این سوالات پاسخ‌های متفاوتی دارد و یکی از کتاب‌هایی که به صورت جدی به امر اخلاقی توجه کرده «مثنوی معنوی» مولاناست که البته مورد کم‌لطفی برخی از شیعیان سنتی قرار گرفته است این کتاب فارغ از دیدگاه‌های مذهبی مولانا به حکمت شیعی بسیار نزدیک است و حکمت شیعی در آن مشاهده می‌شود. مولانا معتقد است ما چیزی به نام خود داریم که مانند پیشه و کار در نزد ما وجود دارد. او می‌گوید خلق و خوی بد مانند خاری است که می‌کاریم و ما خارکن هستیم به اعتقاد مولانا خلق و خوی افراد ارادی است.
 
نجاتی حسینی در بخش دیگری از سخنانش با بیان اینکه موضوع اخلاق در معارف اسلامی به معنی سنتی آن پررنگ و قوی است گفت: از این منظر متون اسلامی و دینی ما قابل رقابت با متون و کتاب‌های فلسفه غرب است و جالب اینجاست که حتی کتاب‌ها و متون دینی ما پیشتر از اخلاق کانتی است اگرچه من از شیفتگان اخلاق کانتی هستم اما باید گفت که سالیوان که یکی از شارحان کانت است در یکی از کتاب‌هایش می‌گوید برای ما غربی‌ها بسیار عجیب است که فلسفه اخلاقی کانت به آموزه‌های اسلامی نزدیک است.
 
این استاد جامعه‌شناسی در بخش پایانی سخنانش با بیان اینکه تقویت اخلاق فردی در خود نیازمند نظم است، گفت: در حکمت اسلامی و دینی علاوه بر تقویت اخلاق در فرد به رابطه بین فرد و دیگری هم توجه شده است و مسئولیت فرد در برابر حقوق دیگری اهمیت بسیار دارد.
 
حوزه اخلاق در اسلام تاریخی و اسلام
زارع کهنمویی نیز در بخش دیگری از این نشست سخنرانی خود با موضوع «ضرورت زیست اخلاقی روحانیت؛ بایسته‌ها و روش‌ها» ارایه کرد و گفت: یکی از حوزه‌های جدی اخلاق حوزه‌های صنفی است که اخلاق روحانیت، اخلاق روزنامه‌نگاری، پزشکی و... ذیل آن قرار می‌گیرد. روحانیت همچنان یکی از مراکز کانونی ایران است و ذات روحانیت پیوند عمیقی با مباحث اخلاقی دارد چرا که قرار است توسط دین اخلاق را در جامعه ترویج کند.
 
وی با بیان اینکه حوزه اخلاق در اسلام تاریخی و اسلام نص متون سهم قابل قبول و فربه‌ای دارد، افزود: صنف روحانیت که وظیفه ترویج دین را به عهده دارد باید به صورت ذات شناسانه اخلاقی عمل کند و اهمیت زیست اخلاقی آن از این منظر قابل توجه است با این وجود شامل افول اخلاق برخی از روحانیت در جامعه هستیم و وقتی به منابع شیعی نگاه می‌کنیم متوجه تاکید اهل بیت بر زیست اخلاقی صنف‌ها می‌شویم.
 
زارع کهنمویی با تاکید بر اینکه نمی‌توانیم از هر صنفی انتظار عمل اخلاقی داشته باشیم بدون اینکه معرفت اخلاقی داشته باشد، گفت: کتاب‌های اخلاق در حوزه علمیه بسیار کم است و روحانیت ما شصت سال است که در حوزه علمیه روی موضوع فقاهت کار می‌کند و این در حالی است که در قرآن تنها 500 آیه درباره فقه وجود دارد و مابقی آیات به بحث اخلاق می‌پردازد. 

توجه دورکیم به بحث اخلاق در کتاب‌های متعدد
ذاکری نیز در ادامه این نشست مقاله خود را به عنوان «قدسی تقدس‌زدایی شده: در جدایی دین و اخلاق در جامعه پساانقلابی» ارایه کرد و گفت: پژوهش من در قالب مجموعه سه جلدی وضعیت اجتماعی کشور منتشر شده و همچنین این مقاله در قالب کتاب مقالات همایش در پاریس منتشر خواهد شد. این پژوهش براساس سنت دورکیم استوار است. در جامعه ایران خوانش پارسونزی از دورکیم در ادبیات جامعه‌شناسی جهان وجود دارد و این خوانش که در ادبیات جامعه‌شناسی آمریکایی شکل گرفته به ما منتقل شده است.
 
وی ادامه داد: مساله دورکیم در اخلاق همبستگی است نه نظم و انضباط که در برخی از نظریات مطرح می‌شود و این سنت دورکیمی در کتاب‌های متفاوت او مانند تقسیم کار، فیزیک اخلاقیات حقوق و کتاب‌های دیگر قابل بررسی است. دورکیم در کتاب تقسیم کار خود به جریان فایده‌گرایی می‌پردازد و با مخالفت با این جریان آن را نقد می‌کند. در کنار فیزیک اخلاقی حقوق نیز علیه دولت‌گرایی مباحثی را مطرح می‌کند و از نهادهایی دفاع می‌کند که واسطه بین دولت و مردم هستند.
 
وی با تاکید بر اینکه رابطه دین و اخلاق در این پژوهش بررسی شده افزود: در این مقاله به این موضوع پرداخته شده که چگونه از میان مناسک دینی وجدان جمعی و ایده‌ها و اخلاق‌های مشترک پدید می‌آید و نمود اجتماعی دین در مکان و زمان قدسی برای ما مهم است.
 
ذاکری با تحلیل داده‌های موجود در پژوهش خود اظهار کرد: یافته‌ها به ما نشان می‌دهد که در حوزه زمان قدسی براساس مناسبت‌های مقدس در تقویم پس از انقلاب اسلامی رشد دو برابر داشته‌ایم و حدود 40 درصد از مساجد، 50 درصد از هیات‌ها و 16 درصد از زیارتگاه‌ها بعد از انقلاب اسلامی تاسیس شده است. همچنین داده‌هایی در سال‌های 74 تا 94 به ما می‌گوید که مردم علاقه بیشتری برای شرکت در مناسک دینی پیدا کردند و این در حالی است که ما به لحاظ اعتماد اجتماعی در 30 سال گذشته دچار افول بوده‌ایم. از سوی دیگر دیدگاه مردم ما از سال 74 تاکنون نسبت به اخلاق نسبت به جامعه منفی‌تر شده است.
 
این دکترای جامعه‌شناسی در بخش پایانی سخنانش با بیان اینکه دوگانه سکولار دینی برای توضیح وضعیت دین در جامعه ایران ناکارآمد است، گفت: ما در ایران می‌توانیم از افول اقتدار دینی حرف بزنیم و اینکه عمومی‌سازی از امر قدسی به تقدس‌زدایی از آن منجر شده است. از سوی دیگر جامعه ما به واسطه مشکلات اقتصادی به واسطه‌ها پناه برده به همین دلیل است که آمار نذر و نیاز از سال 74 تاکنون افزایش قابل توجهی داشته است.
 
همایش «اخلاق و جامعه ایرانی» در عصر امروز پذیرای علاقه‌مندان به این حوزه است.