به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، استاد احمد سمیعی‌گیلانی در نشست نقد و بررسی کتاب «ادبیارت و تاریخ‌نگاری آن» با اشاره به جایگاه تاریخ در علوم انسانی گفت: زمانی که از تاریخ ادبیات سخن می‌گوییم پیش از هر چیز به مفهوم تاریخ؛ تاریخ رویدادهای ادبی نظر داریم؛ یعنی زنجیره‌ای از رویدادهای خاص و ربط متقابل آنها نه به طور منفرد و همچنین ربط آنها با سایر شئون اجتماعی. همین نگاه رویکرد، ما را ناگزیر می‌سازد که تاریخ را در مجموعه علوم انسانی بررسی کنیم و جایگاه آن را در این عرصه معین سازیم.
 
دیرباوری باید ملکه ذهن مورخ شود

وی افزود: درست که تاریخ امر گذشته است، لذا مشاهده‌پذیر نیست اما می‌توان آن‌را با توجه به اسناد و مدارک به جامانده باسازی کرد. این اسناد و مدارک به شکل روایاتی هستند که از نسل‌های پیشین به ما رسیده‌اند. متاسفانه این مدارک به دلیل مقتضیات فکر علمی درست نشده‌اند و غالبا دست اول نیستند بلکه از اقوال پیشینیان، آن هم بدون نقد و بررسی برگرفته شده‌اند.
 
این عضو پیوسته فرهنگستان زبان فارسی ادامه داد: مورخ نمی‌تواند در روایت خود بدون رعایت احتیاط و نقد از متون بهره بگیرد و نقد متضمن ردِ برنامه‌ریزی شده نیست بلکه متضمن انتخاب سنجیده است. نقد به سادگی روشی علمی برای تمیز درست از نادرست در تاریخ است. برای آنکه مورخی معتبر باشیم این رفتار خلاف طبیعت یعنی دیرباوری، باید ملکه ذهن ما شود ابتدا باید گواهی‌های که به ما رسیده‌اند به اعتبار و زلالی اولیه آنها بازگردانیم یعنی با گذراندن آنها از صافی نقد، دُرها و آنچه به اصل افزوده شده، برگردیم.
 
نابودی اسناد ادبی به دلیل ملاحظات سیاسی

سمیعی‌گیلانی بیان کرد: در حقیقت راوی روایات از خود چیزهایی بر اصل می‌افزاید که باید آنها را تشخیص داد. در مدارک مربوط به ادبیات فارسی این افزوده‌ها فراوان است؛ افزوده‌ها به ویژه زمانی گمراه‌کننده است که ناشی از جهان‌بینی، سیره و مَشرب راوی باشد، مثلا گرایش او که بزرگان ادب را هم‌مسلک خود جلوه دهد یا به واسطه آنها به کسی اعتبار ببخشد یا کسی را از اعتبار بیندازد برای تمیز این درون‌افزایی‌ها، دُرها و آمیزه‌ها مقابله مدارک دستگیر (سودمند) است.
 
وی دسترسی به آثار شاعران و نویسندگان در تدوین تاریخ ادبیات را ضروری دانست و عنوان کرد: تاریخ تنها بر روایات متون مبتنی نیست علاوه بر این منابع، گواهی‌های ارادی، گواهی‌های غیرارادای یعنی کتیبه‌ها، کاشی‌ها، سکه‌ها، پاپیروس‌ها، نوشته‌های قبور و بقایای دیگر باستان‌شناختی وجود دارند که می‌توان با مقابله همه آنها به حقیقت نزدیک شد. درباره تاریخ ادبیات علاوه بر منابع مستقیم مانند تذکره‌ها در منابع غیرمستقیم چون سفرنامه‌ها، تواریخ و مکتوبات نیز گواهی‌های کارسازی می‌توان یافت به ویژه در این میان باید به آثار ادبی از جمله آثار خود شاعر یا نویسنده برای دسترسی یافتن به اخبار و احوال و روابط او واقف بود.
 
این سردبیر نامه فرهنگستان اظهار کرد: اما در بازسازی گذشته به ناچار خلاهایی وجود دارد، همچنین در مواردی اسناد و مدارک وجود دارند اما یا در دسترس نیستند یا مانع دسترسی مورخ به آنها می‌شوند. از همه اسفناک‌تر اینکه اسنادی را به ملاحظات سیاسی یا فرقه‌ای نابود یا مخدوش می‌سازند. به دلیل این رویکرد بسیاری از مدارک بازمانده به دلیل عدم مراقبت از حیض انتفاع می‌افتند. چنانکه در کتابخانه‌های برخی از کشورها این آفت باعث خرابی یا نابودی بسیاری از منابع شده است.
 
تاریخ معنای مطلق و عینی در برندارد

سمیعی‌گیلانی گفت: بی‌طرفی در روایت تاریخ همواره اطمینان‌بخش نیست هرچند جانبداری چه بسا باعث اظهارنظرهای مبالغه‌آمیز شود. اگر مورخ با گذشته رابطه عاطفی داشته باشد طبعا به آن گرایش دارد که آن را بر طبق عواطف خود بازگو کند. از طرفی خطر دیگری در کار است و آن رواج و غلبه مَشرب و ذوق هر دوره است که بقایای آن در ادوار بعدی نیز به جا می‌ماند، به ویژه در ادبیات این خطر بیشتر احساس می‌شود.
 
وی با اشاره به رعایت انصاف در بیان روایت افزود: خطر دیگر، اسطوره‌سازی است که در برابر نقد سدی برمی‌افروزد و شکستن این سد توجیهی پرقوت می‌خواهد و معمولا با مقاومت جمعی روبه‌رو می‌شود. مساله دیگر ذهن‌گرایی است، مورخ از انبوه وقایع گذشته که بتوان آنها را از روی آثارشان بازسازی کرد دست به گزینش می‌زند یا دست‌کم وقایعی را پررنگ‌تر و برجسته‌تر و وقایعی را کمرنگ‌تر و ناپیداتر عرضه می‌کند اما اگر بخواهد در این گزینش جانب انصاف را رعایت کند ملاک چه خواهد بود؟
 
این عضو پیوسته فرهنگستان زبان فارسی ادامه داد: به نظر می‌رسد که بهترین ملاک تاثیر و دامنه و بُرد تاثیر وقایع خواهد بود و درجه اهمیت وقایع را دامنه تاثیر آنها معین می‌کند. ضمن اینکه ضرورت همین گزینش می‌رساند که تاریخ معنای مطلق و عینی در بر ندارد به ویژه که مورخ بر حسب اوضاع و احوال زمان خودش برای وقایع گذشته ارزش قائل می‌شود.
 
وجدان تاریخ وجدانی است در تاریخ

سمیعی‌گیلانی گفت: هیچ مورخی نمی‌تواند در نگارش تاریخ از دهنیت خود فارغ باشد، می‌گویند ژول میشله برای نگارش کتاب شش جلدی «تاریخ فرانسه» بر آن بود که از عصر حاضر غافل بماند و به همین دلیل روزنامه نمی‌خواند و همه روز با اسناد و مدارک خود مشغول بود. مع‌الوصف این وضعیت مانع نشد که تاریخ او به صورت حماسه غنایی درنیاید و عواطف و جانبداری‌های سیاسی او در آن منعکس نشود تا آن حد گفته‌اند تاریخ فرانسه میشله بیش از آنچه از فرانسه خبر دهد از خود میشله خبر می‌دهد.
 
وی افزود: مورخ نمی‌تواند از روی تاریخ پرواز کند چون خود او در تاریخ آشیان دارد و در تاریخ زیست می‌کند و به عصر، کشور و طبقه خویش تعلق دارد و خود اسیر جریان تاریخ است و تاریخ دستاورد مورخ است که این دستاورد خود رویدادی تاریخی است از این رو هر علم تاریخی خود لحظه‌ای از لحظات تاریخ است و گفته‌اند وجدان تاریخ وجدانی است در تاریخ. اما بی‌آنکه بخواهیم این کشف روزگار خود را درباره اعتباری بودن تاریخ خُرد جلوه دهیم باید آن‌را تفسیر کنیم از ذهن‌گرایی تاریخ به هیچ رو چنین نتیجه نمی‌گیریم که باید آرمان عیب‌گرایی عقلانی را به کنار بگذاریم بلکه می‌کوشیم ذهن‌گرایی تاریخ را به خدمت آرمان عقلانی دربیاوریم.

دغدغه‌های تاریخ ادب طه حسین چه بود؟

موسی اسوار گفت: هدف از ترجمه رساله طه حسین که در صدر کتاب «درباره ادبیات جاهلی» قرار دارد، در راستای طرحی است که در فرهنگستان زبان فارسی در گروه ادبیات فارسی معاصر برای تدوین تاریخ ادبیات فارسی در نظر گرفته شده است.
 
وی افزود: قرار بر این است از سوی گروه ادبیات فارسی معاصر فرهنگستان ترجمه‌هایی از تاریخ ادبیات زبان‌های دیگر (فرانسه، آلمانی، روسی و ...) انجام شود و در ادامه آن متونی در تاریخ و ادب فارسی نیز دنبال خواهد شد. با این حال باید بگویم زمانی طه حسین این مقاله را نگارش کرد هنوز در ایران دانشکده ادبیات دانشگاه تهران دایر نشده بود.
 
مترجم کتاب «ادبیات و تاریخ‌نگاری آن» ادامه داد: دغدغه‌های ما در تدوین و تدریس تاریخ ادبیات در نظام آموزشی و ادبیات کشور و دانشگاه‌ها مطرح شود و حساسیت‌ها با توجه به سیر تدوین و تدریس آن در نظام عالی آموزش کشور برانگیخته شود.

نشست نقد و بررسی کتاب «ادبیات و تاریخ‌نگاری آن» با سخنرانی استاد احمد سمیعی‌ (گیلانی)، عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی و سردبیر مجله نامه‌فرهنگستان، دکتر محمد دهقانی، استاد سابق ادبیات فارسی دانشگاه تهران و موسی اسوار، مترجم اثر دوشنبه 10 آبان ماه در سرای اهل قلم برگزار شد.

سخنان دکتر محمد دهقانی را اینجا بخوانید.