بارتولد، مورخی مجهز به زبان‌های شرقی
تاریخ، باستانشناسی، سکه‌شناسی، جغرافیای تاریخی، زبان و ادبیات و ادیان حوزه‌های متنوعی است که بارتولد به تحقیق و پژوهش درباره آن پرداخته است اما علاقه اصلی او تاریخ و جغرافیای آسیای میانه بود. او با زبان‌های شرقی آشنایی داشت و در زمینه نسخه‌شناسی هم آموزشی اساسی دیده بود. مینورسکی در این باره می‌نویسد: «ویژگی اصلی بارتولد آن بود که وی یک نسخه‌شناس غربی نبود که دستی نیز در تاریخ داشت، بلکه مورخی بود مجهز به زبان‌های شرقی.» بارتولد نیز در زندگینامه خود می‌نویسد: «برای من کاملا طبیعی می‌نمود که یک شرق‌شناس-مورخ روسی به منطقه‌ای جلب شود که از لحاظ جغرافیایی و تاریخی بیشتر از ممالک شرقی به روسیه نزدیک باشد، منطقه‌ای که در آن یک پژوهشگر روس به موادی دسترسی داشته باشد که کمتر در دسترس یک پژوهشگر اروپای غربی است.»
بارتولد نخستین کسی است که بررسی تاریخ آسیای میانه را بر یک بنیان محکم پژوهشی استوار کرد و در واقع این شعبه از مطالعات شرقی را پایه گذاشت. وی در بررسی تاریخ و فرهنگ ایران و همچنین نسخه‌شناسی فارسی نیز سهم به‌سزایی داشت. او در بررسی تاریخی جغرافیایی ایران، داده‌های باستانشناختی و مکتوب مربوط به هر یک از ولایات تاریخی ایران از دوره باستان تا دوره جدید را به نحوی روشمند موضوع بررسی قرار داده است. بارتولد در تحقیقاتش علاوه بر منابع مکتوب از داده‌های باستانشناسی نیز استفاده می‌کرد. هرچند پربارترین آثار او بر اساس بهره‌برداری از منابع مکتوب عربی، فارسی و ترکی صورت گرفت.
ترجمه آثار خاورشناس روسی به فارسی
واسیلی بارتولد، خاورشناس شهیر روسي، پژوهش‌هاي گسترده در حوزه تاريخ به ويژه تاريخ اقوام ترك، ايراني و اسلام منتشر كرد. آثارش به دليل اهميت و ارزش به زبان‌هاي گوناگون از جمله فارسي ترجمه شده است. 10 اثر از ميان آثار بارتولد به فارسي برگردانده شده است. نخستين اثر بارتولد در بیش از 80 سال قبل ترجمه شد. «آبياري در تركستان»؛ «تاريخ ترك‌هاي آسيانه ميانه»؛ «تاريخ تمدن اسلامي»؛ «تذكره جغرافياي تاريخي ايران»؛ «تركستان نامه»؛ «خاورشناسي در روسيه و اروپا»؛ «خليفه و سلطان (سير تحول فرمانروايي در سرزمين‌هاي اسلامي تا روزگار خلفاي عثماني)»؛ «عصر الغ بيك»؛ «تاريخ سياسي و اجتماي آسياي مركزي تا قرن 12م»؛ «حسن صباح» و «خليفه و سلطان» مجموعه آثار بارتولد است که به فارسی ترجمه شده است.
كتاب «تذكره جغرافياي تاريخي ايران» به نظر اولين ترجمه فارسي است كه عبدالحسين هژير آن را ترجمه و در سال 1306 به صورت پاورقي در روزنامه توفان منتشر كرد. این كتاب دو بار ديگر به فارسي منتشر شد، يك بار همايون صنعتي‌زاده و بار ديگر حمزه سردادور آن را ترجمه كرده‌اند.
«تذكره جغرافياي تاريخي ايران»، شامل درس‌هايي است كه بارتولد طي سال‌هاي 1902 ـ 1901م در دانشكده زبان‌هاي شرقي تدريس مي‌كرد. اين اثر جامع‌ترين كتابي است كه درباره جغرافيايي تاريخي ايران از عالم اروپايي بيرون آمده است.
كتاب «عصر الغ‌بيك و زمان او» بررسي شخصيت الغ‌بيك نواده تيمور و گزارشي از فرمانروايي اوست كه به همراه گزارشي از رويدادهاي دوره تيموريان در آسياي مركزي به رشته تحرير درآمد. اين كتاب را حسين احمدي‌پور به فارسي برگرداند.
توجه بارتولد به فتوحات معنوي در تمدن اسلامي و ايراني
«تاريخ سياسي و اجتماعي آسياي مركزي تا قرن 12» را علي‌محمد رهنما در سال 1344 به فارسي ترجمه و منتشر كرد. سید محمد طاهري شهاب نیز کتاب «تاريخ تمدن اسلامي» را به فارسی برگرداند. بارتولد كتاب «فرهنگ و تمدن مسلمانان» يا «تاريخ تمدن اسلامي» را در سال 1918م به رشته تحرير درآورد. اين اثر به فرهنگ و تمدن اسلامي نگاه كلي دارد و نقش اسلام را در بنا و ساختار فرهنگ و تمدن دنياي اسلام بررسي كرده و نقش خلافت تأثير ايرانيان و نيز فتوحات معنوي در تمدن اسلامي و ايراني مورد توجه قرار داده است.
«آبياري در تركستان» را کریم کشاورز از فعالان سياسي، مترجم، داستان‌نويس و از اعضاي حزب كمونيست ايران به فارسی ترجمه کرد. این کتاب در سال 1350 از سوی مؤسسه تحقيقات اجتماعي دانشگاه تهران منتشر شد.
«تاريخ پژوهش شرق در اروپا و روسيه» يكي از آثار بارتولد است كه در 1911م به رشته تحریر درآورد. اين كتاب بلافاصله به آلماني ترجمه شد. سال 1925م بارتولد در آن تجديد نظر و بار ديگر منتشر كرد. سال 1947 هم به فرانسه ترجمه شد. حمزه سردادور اين كتاب را با عنوان «خاورشناسي در روسيه و اروپا» ترجمه كرد و از سوي انتشارات ابن‌سينا در تهران سال 1351 منتشر شد.
«خليفه و سلطان» يكي از پژوهش‌هاي مهم بارتولد
بارتولد در يك سخنراني انديشه‌هاي تئوكراتيك و حكومت دنيوي در دولت اسلامي را مطرح كرد. محتواي سخنراني او بررسي كوتاه تاريخ تكامل دولت‌مداري و مناسبت‌هاي حكومت دنيوي با دين در خاور اسلامي است. 10 سال بعد (1912 م) محتواي سخنراني به صورت رساله «خليفه و سلطان» به‌عنوان يكي از پژوهش‌هاي مهم بارتولد منتشر شد كه با استفاده از منابع عربي، فارسي، تركي و يوناني و استناد به دانش‌هاي ديگر مانند سكه‌شناسي و مردم‌شناسي گسترش يافت و در آن سير تحول فرمانروايي در سرزمين‌هاي خلافت اسلامي، پس از وفات پيامبر اسلام (ص) تا روزگار حكومت سلطان‌هاي عثماني بازنموده شده است. سيروس ايزدي اين كتاب را در سال 1358 به فارسي برگرداند و از سوي انتشارات اميركبير منشر شد.
این خاورشناس روسی پنج سال پيش از مرگش در سال 1926م در تركيه سخنراني‌هايي ايراد كرد كه فشرده‌اي از ديدگاه‌هاي او درباره تركستان بود كه به صورت كتاب «تاريخ ترك‌هاي آسياي ميانه» منتشر شد. اين كتاب ما را با گذشته اقوام ترك همچنين با فرهنگ و تمدن گذشته اقوام ايراني و ستيز مدام آنان با اقوام ترك‌تبار آسياي ميانه، نيز نقش ايرانيان در گسترش دين اسلام و فرهنگ ايراني در ميان تركان آشنا مي‌كند.
«تركستان نامه»؛ بازگشایی عصر نوين در تاريخ آسياي ميانه
كتاب «تركستان در هجوم مغول» يكي از مهمترين آثار بارتولد است. اين اثر شامل دو بخش است: بخش اول (1898 م) گزيده‌اي از متون تاريخي ـ جغرافياي فارسي و عربي است كه در زمان بارتولد به صورت نسخه‌هاي خطي وجود داشت. بخش دوم شامل تحقيقات درباره تركستان است كه بارتولد آن را به عنوان رساله علمي براي گرفتن درجه استادي تاريخ شرق به دانشگاه سنپترزبورگ ارائه كرد. بخش دوم اين كتاب با عنوان «تركستان‌نامه» در دو مجلد به فارسي برگردانده شد. اين كتاب به عنوان يكي از پژوهش‌هاي مهم تاريخ تركستان محسوب مي‌شود. وسلوفسكي استاد كرسي تاريخ شرق دانشكده زبان‌هاي شرقي دانشگاه سن پترزبورگ درباره این اثر نوشته است: «هيچ يك از محققان تركستان نمي‌توانند كتاب بارتولد را ناديده انگارند.» دنيس رايس خاورشناس انگليسي و مترجم «تركستان نامه» به انگليسي نیز معتقد است: «اين اثر تأليفي از بارتولد عصر نويني را در تاريخ آسياي ميانه و تا حدي ايران مي‌گشايد.»
تالیفات شیخ‌المستشرقین در یک نگاه
بارتولد از انتشار نخستین مقاله در سال ۱۸۹۲ میلادی تا سالی که درگذشت ۶۷۰ اثر منتشر کرد، علاوه بر کتاب‌هایش ۲۴۷ مقاله به چاپ رساند، ۱۴ نمونه از آثارش پس از مرگش به چاپ رسیدند و آثار دیگری را آماده چاپ کرده بود که به صورت دست‌نویس در آرشیوش محفوظ است.
برجسته‌ترین آثار وی که نقش به‌سزایی در تحقیقات پژوهشگران بعدی برجای گذاشت عبارتند از «ترکستان در دوره حمله مغول» که با عنوان «ترکستان‌نامه» به زبان فارسی ترجمه شده است، «حافظ ابرو و آثارش»، «اندیشه‌های مذهبی و حکومت اشرافی در کشورهای اسلامی»، «خلیفه و سلطان»، «پژوهش‌های جغرافیای تاریخی درباره ایران» که با عنوان «جغرافیای تاریخی ایران» به فارسی ترجمه و چاپ شده است؛ «الغ‌بیگ و زمان او»، تاریخ پژوهش شرق در اروپا و روسیه که با عنوان «خاورشناسی در روسیه و اروپا» به فارسی ترجمه شده است، «ایران، شرح مختصر تاریخی»، «تاریخ اقوام مغول ترکستان»، «زندگی سیاسی میرعلی‌شیر نوایی» و «آبیاری در ترکستان».
بارتولد در بررسی نسخ خطی فارسی، عربی و ترکی نقش به سزایی داشت و بسیاری از این متون را نیز خود برای نخستین‌بار شناسایی کرد که از این میان می‌توان به «تاریخ جعفری» یا همان «تاریخ کبیر»، «بحرالاسراء»، «عالم‌آرای نادری»، «تحفة‌التواریخ خانی»، «سبحانقلی نامه» و «تاریخ ابوالفیض‌خان» اشاره کرد.
این شرق‌شناس برجسته پس از ۶۱ سال زندگی و با برجای نهادن کارنامه‌ای پربار در امر تحقیق و پژوهش، در ۱۹ اوت ۱۹۳۰ بر اثر بیماری کلیوی در لنینگراد درگذشت.
نظرات