خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)- الهام عبادتی: نظام پرداخت یارانه در ایران از دیرباز مورد بررسی و انتقاد همه صاحب‌نظران اقتصادی کشور قرار گرفته است. به همین منظور هدفمند کردن یارانه‌ها در آذرماه سال 1389 به اجرا در آمد. از همان ابتدا آثار توزیعی موضوع پرداخت نقدی یارانه‌ها در کوتاه مدت نگرانی‌های جدی بین کارشناسان اقتصادی ایجاد کرده بود. پس از آن نیز تامین بودجه لازم برای پرداخت نقدی یارانه‌ها و تاخیرهای دولت در پرداخت، همواره بحث درباره اجرای این قانون را داغ نگه داشته است. بیژن صفوی، مدرس رشته اقتصاد دانشگاه آزاد اسلامی است که به تازگی کتاب وی با عنوان «کالبد شکافی آزادسازی قیمت حامل‌های انرژی و قانون هدفمندی یارانه‌ها» از سوی انتشارات سخنکده منتشر شده است. به همین مناسبت با این صاحب‌نظر علم اقتصاد گفت‌وگویی داشته‌ایم که در ادامه می‌خوانید.

ـ در ابتدا بفرمایید هدف اصلی شما از تالیف این کتاب چه بوده است؟ همچنین این اثر چه نقاط تمایزی در مقایسه با سایر آثار مشابه منتشر شده دارد و چه نکاتی را می‌تواند به ادبیات این موضوع اضافه کند؟

هدف اصلی من از تالیف این کتاب این بود که مجموعه‌ای از ادبیات موضوع آزادسازی قیمت حامل‌های انرژی و توسعه بازار و التزامات نظری آن را جمع‌آوری و ارایه کنم. چون به هر حال این موضوع و تمام موضوعات اقتصادی فنی است و قابل فهم کردن آن برای عموم جامعه و کارشناسان گاهی کار سختی است. به ویژه با توجه به اینکه در کشور قانون هدفمندی یارانه‌ها تجربه شده بود تلاش کردم با بی طرفی کامل ضمن بیان قوانین مرتبط با این موضوع مجموعه آراء و نظرات موافقان و مخالفان آزادسازی قیمت حامل‌های انرژی و هدفمندی یارانه‌ها را مطرح کنم.

از سوی دیگر تلاش بر این بود که به خلا‌های قانونی چه در بحث نگرش به آزادسازی قیمت حامل‌های انرژی و هدفمندی یارانه‌ها و چه در اجرای این قانون اشاره شود. بنابراین تمام تلاش من این بوده که خروجی‌های کتاب حاضر برای مخاطبان مفید واقع شده و منجر به رویکردی شود تا اصلاحات اقتصادی برای اجرای درست این قانون فراهم شود اما نقطه تمایز این اثر در مقایسه با کارهایی که با موضوع هدفمندی یارانه‌ها و آزادسازی حامل‌های انرژی صورت گرفته این است که ذخیره دانش را در این باره فراهم می‌کند و می‌تواند در بخش نتیجه‌گیری خود در حوزه آزادسازی قیمت حامل‌های انرژی و هدفمند کردن یارانه‌ها راهکارهایی ارایه دهد که در آینده مفید واقع شود.

همچنین این کتاب می‌تواند برای محققان سنگ بنایی باشد تا کارهای پراکنده و موازی صورت گرفته در این حوزه تجمیع شده و از زوایای مختلف به این موضوع پرداخته شود. در نهایت تلاش من در این کتاب این بوده که یک مفهوم عامه‌فهم را از حالت فنی و تخصصی به صورت عمومی، جامع و قابل فهم برای همه اقشار جامعه فراهم کنم. ما اگر بخواهیم جهت‌گیری مناسبی درباره این موضوع داشته باشیم به گونه‌ای که قوه‌های فعال در این حوزه مانند قوه مقننه و مجریه بتواند بر این اساس خطوطی را ترسیم کند که راهگشا باشد باید به ادبیات علمی این موضوع بپردازیم و در نهایت به این پرسش پاسخ دهیم که چه باید کرد. در بخش پایانی این کتاب که شامل نتیجه‌گیری است به این که چه باید بکنیم پاسخ داده شده است.

به هر حال ما برای جبران بخش تولید و حرکت به سوی اقتصاد مطلوب قوانین کاملی نداریم از سوی دیگر مشخص نیست که آیا پرداخت نقدی 45 هزار و 500 تومان در ماه به مردم کارآمد است یا خیر؟ پس منطق پرداخت نقدی یارانه در ایران گم است و ما تلاش کردیم در این کتاب تجربه کشورهای مختلف را در این باره بیاوریم و براین اساس نتیجه‌گیری کنیم که آیا در ایران پرداخت نقدی، غیرنقدی یا ترکیبی از این دو کارآیی دارد یا خیر؟ با پاسخ به این سوالات می‌توانیم مدل مطلوبی برای رسیدن به اقتصادی شکوفا تدوین کنیم. از سوی دیگر اگر بخواهیم اقتصاد پویا داشته باشیم باید بدانیم که تنها تدوین قانون آزادسازی قیمت حامل‌های انرژی و هدفمندی یارانه‌ها کافی نیست و باید بخش‌های دیگر به صورت همزمان در ساختار اقتصادی کشور فعال شوند تا قانون هدفمندی یارانه‌ها به درستی در کشور اجرا شود.
 
ـ از ابتدای تدوین این قانون همواره گفته می‌شد که هدف از تدوین قانون آزادسازی قیمت حامل‌های انرژی این است که درآمدهای حاصله از مابه تفاوت پرداخت مردم در قبوض انرژی ذخیره شده و در نهایت صرف زیرساخت‌سازی اقتصاد در کشور شود، اما با تجربه چند ساله گذشته در اجرای این هدف به نظر می‌رسد فرایندی که اجرای این قانون طی کرده درست نبوده و امروز دولت تنها از اجرای این قانون به گله از پرداخت بودجه برای هدفمندی یارانه‌ها اشاره می‌کند. نظر شما در این باره چیست؟

به هر حال برای اینکه قانون هدفمندی یارانه به درستی در کشور اجرا شود پیش فرض ما باید این باشد که همه متغیرها و قوانین به صورت همزمان در بخش‌هایی چون قانون پولی و بانکی، قانون بیمه‌ها، سیستم تأمین اجتماعی و... به صورت همزمان اصلاح شود. اگر چنین اتفاقی به نحو جامعی پوشش داده شود آن وقت گروه‌های هدف در اجرای قانون هدفمندی یارانه‌ها را در برمی‌گیرد و در این حالت یارانه‌ها به صورت بهینه و هدفمند استفاده می‌شود. بنابراین چنانچه چنین پیش فرضی داشته باشیم اساس هدفمند کردن یارانه‌ها حرکت خوب و درستی بود و توانست تلنگری به حوزه اقتصاد کشور وارد کند اما مساله این است که هدفمند کردن یارانه‌ها به تنهایی عقیم است و اگر قوانین و بخش‌های دیگری ساختار اقتصادی اصلاح نشود اجرای این قانون فایده‌ای برای ما نخواهد داشت با این حال به نظر می‌رسد که خود قانون هدفمندی یارانه‌ها اشکالاتی دارد و نیازمند اصلاح است؛ به طور مثال جهت‌گیری این قانون در زمینه عرضه و نوع پرداخت یارانه‌ها باید اصلاح شود و اگر به حالت فعلی ادامه داشته باشد فایده‌ای برای ما نخواهد داشت به هر حال در اجرای صحیح این قانون باید عوامل فعال در حوزه اقتصاد شامل خانوارها، بنگاه‌ها و دولت انگیزه کافی درونشان ایجاد شود و همچنین شناسایی گروه‌های هدف برای پرداخت یارانه و نحوه جبران مالی به درستی صورت گیرد. ضمن اینکه باید بدانیم مشکلات مالی هم در دولت وجود دارد و همین مسایل ممکن است موجب شود که قانون هدفمندی یارانه‌ها به زیر ساخت‌سازی اقتصاد و سرمایه‌گذاری در کشور نرسد و امروز پس از چند سال تجربه اجرای این قانون متاسفانه چنین موضوعی رخ نداده است.
 
ـ با توجه به آنچه بیان کردید به نظر می‌رسد شما از صاحبنظرانی باشید که موافق پرداخت یارانه به دهک‌های خاصی از جامعه است.

دقیقاً همین طور است! هدفمندی یارانه اقدامی برای جبران مالی برای حمایت از گروه‌های هدفی است که در شرایط آزادسازی قیمت‌ حامل‌های انرژی و حرکت به سوی اقتصاد پیشرفته دچار مشکلات مالی می‌شوند و قادر به فعالیت نیستند؛ در اینجا هدفمند کردن یارانه‌ها می‌تواند اقدام جبرانی مالی برای حمایت از گروه‌ها و بنگاه‌هایی باشد که در فرایند آزادسازی قیمت‌ها از تعادل خارج می‌شوند و نمی‌توانند خودشان را با شرایط موجود وفق بدهند و از این نظر نیازمند دریافت یارانه هستند. به هر حال یارانه در اقتصاد پویا و بازار شفاف و سیال صفر است اما وقتی بحث پرداخت یارانه به میان می‌آید قطعاً منظور پرداخت یارانه به گروه‌های آسیب‌پذیری است که از شرایط بازار باز می‌مانند. تمامی کشورهایی که موفق شدند این مسیر را به درستی طی کنند چنین روندی طی شده تا در نهایت اقتصاد مطلوب به دست آمده است.
 
ـ یکی از مشکلات اصلی دولت‌های قبلی و کنونی در اجرای قانون هدفمندی یارانه‌ها تأمین بودجه لازم برای پرداخت یارانه بوده و همواره وزارت نفت گله‌مند بوده از اینکه بار این موضوع را بر دوش می‌کشد و تأمین بودجه یارانه وزارت نفت را از سرمایه‌گذاری و برداشت در منابع گازی و نفتی عقب نگه داشته است. با این نگاه فکر می‌کنید چگونه دولت می‌تواند به شکل صحیحی این بودجه را تهیه کند؟

در ابتدا باید بگویم سبد کالاهای مصرفی یک خانوار ایرانی طی یک سال به 340 قلم کالا می‌رسد. از سوی دیگر یارانه برای اینکه موثر و لازم‌الحمایت باشد باید به گروه‌هایی از جامعه پرداخت شود که در شرایط اقتصاد بازار آسیب‌پذیر هستند. امروز با توجه به پرداخت رقم 45 هزار و 500 تومان به مردم و مقایسه آنچه بیشتر ایرانیان برای قبوض انرژی به صورت میانگین پرداخت می‌کنند متوجه می‌شویم که این رقم حتی برای پرداخت قبوض انرژی هم بسیار ناچیز است و کارآیی ندارد. بنابراین هدفمند کردن یارانه‌ها به شکل فعلی نه تنها به گروه‌های هدف اصابت نکرده بلکه به دلیل اتلاف بخش عمده بودجه دولت موجب شده که قوه مجریه هم از این موضوع ناراضی باشد. برای رفع این مشکل باید هرچه سریع‌تر مطالعه روی اجرای این قانون توسط متخصصان صورت بگیرد و این قانون کالبدشکافی شده و در نهایت یک مدل مطلوب برای اجرای صحیح قانونی هدفمند کردن یارانه‌ها تدوین شود.

تاکید می‌کنم که اگر بسته‌ای از سیاست‌ها اجرا نشود که براساس متغیرهای مختلف به صورت همزمان اصلاح نشوند عملا اجرای قانون هدفمند کردن یارانه‌ها ابتر می‌ماند. وقتی اصلاحات به صورت همزمان صورت بگیرد در کوتاه‌مدت مطالعه روی قانون انجام شده، در میان مدت به تدوین قانون و در بلندمدت به استفاده از ثمرات آن می‌انجامد. اگر در شرایط فعلی دولت نمی‌تواند به نحو درستی این بودجه را تأمین کند به دلیل اجرای نادرست قانون هدفمندی یارانه‌‌هاست.
 
ـ براساس مطالعات شما اکنون نحوه پرداخت یارانه در کشور باید به چه صورتی باشد؟

ارایه یک نظریه مفید در این باره نیازمند مطالعه است اما مسلماً شیوه فعلی مناسب نیست و به نظر می‌آید که پرداخت یارانه‌ها می‌تواند ترکیبی از مجموعه یارانه‌های غیرنقدی براساس گروه‌های خاص باشند.
 
ـ آیا پرداخت یارانه‌ها در کشورهای دیگر مانند ایران است و موثرترین شکل پرداخت کدام است؟

در کشورهای مختلف پرداخت یارانه‌ها به شکل‌های مختلف صورت می‌گیرد در برخی از کشورها نقدی در برخی دیگر غیرنقدی و در تعدادی از کشورها نیز به صورت ترکیبی است. به طور مثال ارایه بن‌های ورزشی، ژتون‌های خواربار و اختصاص مبالغی برای ترغیب مردم به انجام امور فرهنگی مثل مطالعه در این زمره قرار می‌گیرد.

- و سخن پایانی ...
 به هر حال امیدوارم که این کتاب کمک کوچکی به راهگشایی در مسیر حرکت و استخراج قوانین حاضر در این حوزه باشد.

کتاب «کالبد شکافی آزادسازی قیمت حامل‌های انرژی و قانون هدفمندی یارانه‌ها» با شمارگان هزار نسخه در 108 صفحه به بهای 12 هزار تومان از سوی انتشارات سخنکده منتشر شده است.