خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)- بیست و نهمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران در حالی در این مجموعه نمایشگاهی برگزار شد و به پایان رسید که جلوه‌های مختلفی از حضور ناشران، نویسندگان و آثارشان، مراکز علمی و پژوهشی و مخاطبان و دوستداران کتاب را در آن شاهد بودیم. حوزه دین و مطالعات قرآنی همواره در ادوار مختلف این نمایشگاه جایگاه و نقشی ویژه داشته است.
 
در این دوره نیز نظرات متفاوتی درباره میزان فروش و کمیت و کیفی آثار این دوره از سوی فعالان نشر کشور شنیده شد. هرچند نظرات این چند نفر از خیل عظیم ناشران و نویسندگان این حوزه، آیینه‌ای تمام‌نما از وضعیت و کیفیت نشر این حوزه نباشد اما شاید مصداق این ضرب‌المثل معروف شود که «مشت نمونه خروار است.»
 
کیفیت، ظاهر جوان‌پسند و حرکت به سمت حرفه‌ای شدن
انتشارات نیستان با حدود 250 عنوان کتاب در زمینه‌های مذهبی و ادبیات آیینی، شامل 22 عنوان چاپ نخست و 228 عنوان تجدیدچاپی در بیست‌ونهمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران حاضر شد.
 
سیدعلی شجاعی، نویسنده و مسئول غرفه انتشارات نیستان، توجه به کیفیت، تنوع در شکل ظاهر کتاب‌ها مطابق با ذائقه امروز جامعه و حرکت به سمت حرفه‌ای شدن را مهم‌ترین دلایل استقبال از کتاب‌های حوزه دین در بازار نشر و نمایشگاه کتاب دانست.
 
وی گفت: با سابقه‌‌ای که انتشارات نیستان در حوزه ادبیات آیینی و کتاب‌های حوزه مذهب و دین داشته بیش از نیمی از 10 اثر پرفروش ما متعلق به این حوزه‌ها بوده که از آن‌ جمله می‌توان به کتاب‌های «کشتی پهلوگرفته»، «سقای آب و ادب» و «آفتاب در حجاب» سیدمهدی شجاعی، «پنجشنبه فیروزه‌ای» اثر سارا عرفانی، «برپا» نوشته مریم راهی، «به سپیدی یک رویا» اثر فاطمه سلیمانی و رمان‌های آیینی درباره حضرت معصومه (س) و حضرت خدیجه (ع) اشاره کرد.
 
به عقیده وی یکی از دلایل اصلی افزایش استقبال از کتاب‌های حوزه دین این است که ناشران این آثار متوجه یک سری پارامترها شده‌اند. قدم نخست کیفیت بوده که شامل چند وجه است. وجه نخست شکل و ظاهر کتاب است. از کتاب‌های سنتی با جلدهای ارزان قیمت ناصرخسرویی کمی فاصله گرفته‌ایم و جلدها با هزینه بیشتر، جوان‌پسندتر شده‌اند. شکل‌ و شمایل کتاب‌های دینی و آیینی طوری طراحی شده‌ که برای کتابخانه‌های تخصصی نیز قابل استفاده هستند.
 
شجاعی ادامه داد: دلیل دیگر رونق بازار کتاب‌های مذهبی این است که به سمت تولید حرفه‌ای‌تر آثار حرکت کرده‌ایم؛ به این معنا که تا 20 سال پیش تنها برخی کتاب‌های شناخته شده مانند اصول کافی را چاپ می‌کردیم، امروز با توجه به شرایط جامعه و ذائقه مخاطب، آثار با ترجمه‌های روان‌تر، با تلخیص و دسته‌بندی‌های جدید ارائه می‌شوند که مجموعه این عوامل باعث افزایش فروش کتاب‌های حوزه دین شده است.
 
این نویسنده و فعال حوزه نشر، درباره چرخه تولید کتاب برای حصول نتیجه مطلوب گفت: برای تولید کتاب با استفاده از نیازسنجی درباره موضوعاتی که خلاهایی وجود دارد، به نویسندگان سفارش موضوعی می‌دهیم. به‌عنوان مثال درباره حضرت خدیجه (ع) رمانی نوشته نشده بود، موضوع را به نویسنده سفارش داده و دو سال وی را همراهی کردیم تا رمانی درباره حضرت خدیجه (ع) نوشته شد. این‌کار باید صورت گیرد، چون ممکن است نویسندگان درباره برخی موضوعات اشراف لازم را نداشته باشند و این همکاری و سیر تعامل باید صورت گیرد تا منجر به تولید محصول باکیفیت شود.
 
20 درصد افزایش فروش در نمایشگاه شهرآفتاب
وحید انصاری، مسئول غرفه انتشارات امیرالمومنین (ع) در دوره بیست و نهم نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، با اشاره به این‌که در این نمایشگاه 210 عنوان کتاب شامل 17 عنوان چاپ نخست و 193 عنوان تجدیدچاپی از سوی انتشارات امیرالمومنین (ع) عرضه کرده است، عنوان کرد که فروش کلی نسبت به دوره گذشته 20 درصد افزایش داشته و استقبال مردمی نیز بهتر بوده است.

به بیان وی «قرآن حکیم» ترجمه آیت‌الله مکارم شیرازی، چاپ سیزدهم دوره 5 جلدی «برگزیده تفسیر نمونه»، چاپ چهارم دوره 15 جلدی «پیام امیرالمومنین (ع)»، چاپ نخست «عرفان اسلامی» و چاپ 38 از کتاب «مفاتیح نوین» جزو پرفروش‌ترین آثار این مرکز نشر دینی بوده است.

کتاب‌هایی با موضوعات تکراری، شمارگان پایین، توزیع نامناسب
انتشارات هاجر (وابسته به مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه خواهران‌) در بیست و نهمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، با 49 عنوان کتاب چاپ نخست، 85 عنوان تجدیدچاپی متعلق به سال 94 و 300 عنوان کتاب هم از سال‌های گذشته، شرکت کرد.
 
احمد شایان‌فر، مدیر اجرایی انتشارات هاجر درباره وضعیت نشر حوزه دین، نظری متفاوت از سیدعلی شجاعی داشت. به عقیده وی، خریدار کتاب نسبت به سال‌های گذشته بسیار کم شده که شاید به دلیل مسائل اقتصادی باشد چراکه کتاب برای مردم در اولویت نیست، به‌ویژه کتاب‌هایی که ضروری نباشند.
 
وی گفت: متاسفانه به‌نظر می‌رسد کتاب‌های دینی در مقایسه با برخی زمینه‌های دیگر از جمله دانشگاهی و کمک آموزشی و ادبیات و کودک در اولویت‌ نیستند. میزان استقبال مردم برای خرید کتاب‌های دینی بسیار پایین آمده است. با توجه به آمار انتشارات هاجر و اطلاعی که از بسیاری از ناشران دیگر دارم، در سال جاری میزان فروش کتاب 20 تا 30 درصد کاهش داشته است.
 
شایان‌فر افزود: یکی دیگر از دلایل رکود نسبی کتاب‌های دینی این است که چیز جدیدی برای عرضه وجود نداشته است. کمتر کتاب‌های دینی و مذهبی با موضوعات جدید متناسب با نیاز روز جامعه در بازار دیده می‌شود و بیشتر آثار دارای موضوعات تکراری است که مردم در نمایشگاه‌های گذشته خریداری کرده‌اند. تازه‌های نشر در این دوره نسبت به دوره‌های گذشته بسیار کمتر است.
 
این فعال عرصه نشر دینی درباره چرخه تولید کتاب در انتشارات هاجر اظهار کرد: در مرکز نشر هاجر به طلاب و نویسندگان، موضوعاتی در زمینه‌های قرآن و عارف، اخلاقی، تربیتی و احکام را برای تولید کتاب به‌صورت فراخوان ارائه می‌دهیم. در زمینه‌های کتاب‌های غیردرسی‌ این کار انجام شده که در زمینه کتاب‌های قرآنی تاکنون 40 عنوان کتاب به چاپ رسیده است. در سال گذشته در زمینه سبک زندگی فاطمی، دوجلد کتاب منتشر کردیم. در حوزه کاری خودمان کتاب‌هایی از جمله مجموعه سه جلدی «ره‌توشه تبلیغی» را به چاپ رساندیم. دوره 11 جلدی «شیوه نگارش و نویسندگی» را در سال گذشته راهی بازار کتاب کردیم که استقبال به این سه کتاب بسیار خوب بوده است.
 
وی درباره دلایل اصلی رکود بازار کتاب به‌ویژه نشر دینی ادامه داد: در سال‌های اخیر به مراکز و موسسات کشور اعم از دولتی و خصوصی، بودجه‌های کمتری تعلق گرفته و در نتیجه موضوع نشر و تولید کتاب را در اولویت قرار نمی‌دهند. وزارت ارشاد هم که بعد از مدتی وقفه‌، حدود 6 ماهی است که خرید کتاب از ناشران را به منظور حمایت از آن‌ها انجام می‌دهد، ولی پیش از این حمایتی نبود و برخی ناشران به چاپ دیجیتال با شمارگان پایین روی آوردند.
 
شایان‌فر گفت: یکی دیگر از مشکلات رکود و نابسامانی در بازار نشر، مساله توزیع کتاب است. حتی اگر کتاب‌هایی با کیفیت و در سطح بالای علمی و متناسب با نیاز جامعه تولید شوند، وقتی سیستم توزیع مناسبی در کشور وجود ندارد، معرفی و دیده نمی‌شوند.
 
مخاطبان خاص کتاب‌های دینی و تخصیص بن‌کارت برای افزایش قدرت خرید
مسئول غرفه مجمع جهانی اهل بیت(ع) در بخش عمومی نمایشگاه کتاب تهران نیز نظری نسبتا مشابه با سیدعلی شجاعی، مسئول غرفه انتشارات نیستان دارد. به نظر این فعال نشر دینی، استقبال از نمایشگاه نسبت به دوره‌های قبل بهتر بوده است.
 
وی گفت: امسال با توجه به اقدامی که در زمینه تخصیص بن‌‌کارت‌های دانشجویی و طلاب و موسسات صورت گرفت، قدرت خرید مردم تا حدی افزایش پیدا کرد. کتاب‌های تخصصی در حوزه دین مخاطبان خاص خود را دارند و اگر کتابی در این حوزه با استقبال مواجه شود، به کیفیت خوب آن برمی‌گردد.   
 


واکاوی وضعیت نشر حوزه دین از نگاه دقیق پژوهشگران و نویسندگان
حجت‌الاسلام دکتر محمدعلی مهدوی‌راد، نویسنده و پژوهشگر حوزه دین و مطالعات قرآنی، معتقد است: در ایران تقریبا در 10 تا 15 سال اخیر مطالعات قرآنی، حالت قرآنی - کلامی پیدا کرده است. مباحث زبان‌شناسی و پیوند قرآن با فرهنگ زمانه در دوره‌ای در کشور در اوج بوده و اکنون نیز تقریبا همین وضعیت را دارد. مطالعه قرآن از لحاظ علمی هنوز هم به دنبال آن جریان مهم چند دهه اخیر ادامه دارد.
 
وی افزود: مواردی مانند اعجاز ادبی، اعجاز واژگانی و اعجاز محتوایی ادبی در مطالعات قرآنی ما چندان زیاد نیست ولی حوزه نشانه‌شناسی، زبان‌شناسی و پیوند این‌ها با مطالعات کهن، شاید بتوان گفت در تک‌نگاری‌های ما بیشترین جلوه را دارد. در حوزه مطالعات تفسیری هم اعم از تک‌نگارانه و مفصل در ایران امروز هم اوضاع بدی ندارد، ولی آن‌طور که دلمان می‌خواهد نیست.
 
مهدوی‌راد درباره قیمت کتاب‌‌های موجود در نمایشگاه اظهار کرد: کتاب تا حدودی با توجه به فضای ذهنی ما گران است، ولی برای کسی که اهل کتاب باشد، این مساله چندان مهم نیست. در نمایشگاه کتاب ما فروش خوب است. در ایران هم مانند دیگر کشورهای دنیا نمایشگاه تسهیلاتی برای ناشران خارجی درنظر می‌گیرد. 70 درصد هزینه گمرکی کتاب‌هایی ‌که با هواپیما وارد می‌شوند، دریافت نمی‌شود. در نمایشگاه کتاب قطر با وجود انواع تسهیلات کسی کتاب نمی‌خرد.
 
وی درباره وضعیت خرید کتاب در این نمایشگاه ادامه داد: حوزه خرید کتاب در ایران تقریبا رو به رکود است. البته در بخش کتاب‌های تخصصی و بین‌الملل وضعیت فروش خوب بوده و این بخش‌ها رونق خوبی دارند اما به‌طور کلی شاید بتوان یکی از دلایل رکود بازار نشر را وضعیت اقتصادی و دیگر وجود نسخه‌های الکترونیک غیرمجاز کتاب‌ها دانست. ولی برای اهل کتاب قیمت آن شاید چندان اهمیتی نداشته باشد.
 
با حوزه کتاب و پژوهش مانند طفل رفتار نکنیم
مصطفی دلشادتهرانی، نویسنده حوزه دین و نهج‌البلاغه‌پژوه، از جمله کارشناسانی است که به عقیده وی رویکردها و مباحث نو، تولید علم به معنای دقیق کلمه در حوزه دین کمتر دیده می‌شود.
 
وی گفت: آنچه بیشتر به چشم می‌آید بازخوانی، بازنگری، بازتولید و بازشکل است و انتظارات را برآورده نمی‌کند. در حوزه‌های تخصصی از جمله قرآن، حدیث، تاریخ، فقه و حوزه‌های علوم انسانی، مسائل تربیتی و اخلاق که به نوعی به دین مرتبط هستند، در کتاب‌های نظریه‌های اخلاقی نمی‌بینیم. همچنین مباحث تربیتی که حاصل کار درازمدت باشد، در قالب کتاب منتشر نشده است.
 
دلشادتهرانی افزود: اشکال دیگر به پژوهش‌های دینی برمی‌گردد. کار پژوهش بر چهار ستون علم، فن، هنر و عشق استوار است. من در هر چهار مورد ضعف می‌بینم. همچنین ملازمات علمی را در بسیاری از پژوهش‌ها نمی‌بینم. فنون لازم برای کار پژوهش ایراد دارند. هنر پژوهش و عشق پژوهش نیز کامل نیستند؛ عشق در پژوهش‌ها یعنی شخص دو یا سه دهه در یک حوزه کار و پژوهش انجام دهد.
 
به عقیده این نویسنده و پژوهشگر، در حوزه دین و در حوزه‌های دیگر پژوهشی به هدایت‌ها و حمایت‌های درست و برنامه‌ریزی‌شده نیاز داریم. با حوزه کتاب و پژوهش نباید مانند طفل رفتار کرد؛ این حوزه قیم نمی‌خواهد. اگر قرار است شاهد تحول علمی باشیم و در نتیجه پژوهش‌های عمیق شکل بگیرد و تولید علم به ‌معنای واقعی صورت گیرد، لازمه آن پژوهش کتاب، کتابخانه و کتابخوانی، سهولت دسترسی به دانش و اطلاعات و گردش آزاد اطلاعات است.
 
بودجه نباشد، پژوهش‌ها تکراری می‌شوند
مرتضی اَهوَز، پژوهشگر و نویسنده کتاب «ماه تمام من» درباره کیفیت کتاب‌های حوزه دین در بازار نشر کشور و نمایشگاه کتاب تهران گفت: کتاب‌های زیادی در زمینه‌های مذهبی از جمله اهل بیت (ع) در کشور منتشر شده که برخی نیز آثاری بسیار فاخر و غنی هستند که از آن جمله می‌توان به «مقتل جامع سیدالشهداء» اشاره کرد. در این راستا باید به این نکته توجه کرد که پژوهش‌های تاریخی مخاطب خاص خود را می‌طلبد. نخبگان بسیاری در میان نویسندگان و پژوهشگران کشور وجود دارند که برای تولید آثار ارزشمند با طیب خاطر، نیازمند حمایت نهادهای مسئول هستند. اگر بودجه نباشد، پژوهش‌ها تکراری می‌شوند.
 
وی ادامه داد: امروز وضعیت بازار کتاب آشفته است. شمارگان پایین کتاب، توزیع نامناسب و کمبود کتابخوان از جمله مشکلاتی است که سطح کمی و کیفی آثار را به شدت تحت تاثیر قرار داده است. وقتی شمارگان کتاب افزایش پیدا کند، نویسنده هم انگیزه‌ بیشتری برای نوشتن خواهد داشت. کتاب کالایی فرهنگی است که اگر به آن به‌عنوان کالای استراتژیک نگاه کرد و وضعیت توزیع و پخش آن‌را سامان داد، مطمئنا سطح کیفی آثار نیز افزایش پیدا خواهد کرد. فرهنگ‌سازی برای کتابخوانی دیگر موضوعی است که باید بسیار مورد توجه قرار گیرد.
 
نقش نهادهای حمایتی در کیفی‌تر شدن پژوهش‌ها و آثار دینی
به اعتقاد ابوالفضل وحیدی صدر، پژوهشگر حوزه دین و نویسنده کتاب «تجلی عبودیت در واقعه کربلا» پژوهشگران داخلی در نشر معارف اهل بيت (ع) تلاش‌های مخلصانه و مجدانه‌ای را به منصه‌ ظهور رسانده‌اند، با اين حال متأسفانه بايد بگويم كه در پاره‌ای موارد، پژوهش‌ها، تكرار مكررات بوده و نتيجه‌هايشان نيز در بسياری موارد يكسان است. به عبارتی ديگر، شايد از لحاظ كميت، شاهد سير صعودی باشيم، اما از لحاظ كيفيت، با توجه به تلاش‌های وسيعی كه در حال انجام است، نتايج اين پژوهش‌ها چندان چشمگير نيست.
 
وی گفت: با توجه به اين‌كه دين كشور ما، دين اهل بیت (ع) معرفی شده و بیشتر مردم ما را شيعيان تشكيل می‌دهند و با عنايت به اين‌كه در تمام موضوعات فرهنگی، كارهايی با كيفيت و كميت بالا و در سطحی بسيار وسيع انجام می‌شود، توقع ما نسبت به نشر معارف حقيقی اهل بيت عصمت و طهارت (ع) بيش از اين تلاشی است كه در حال حاضر شاهد آن هستيم.
 
این پژوهشگر حوزه دین با اشاره به نقش نهادهای حمایتی در کیفی‌تر شدن پژوهش‌ها و آثار دینی ادامه داد: اصولاً پژوهش‌های دينی و نشر آثار اسلامی، هميشه نيازمند حمايت‌های همه‌جانبه است، زيرا اگر مثلا حمايت‌های مالی حذف شود، پژوهشكده‌ها و دفاتر انتشارات با مشكلات فراوانی روبه‌رو خواهند شد، زيرا اين قبيل مشاغل، فاقد توجيه اقتصادی بوده و مشكلات مالی يكی از دغدغه‌های هميشگی مسئولان اين حوزه است. حمايت‌های معنوی نيز كه ناگفته پيداست چقدر در پيشبرد اهداف اين حوزه تأثيرگذار خواهند بود.
 
وحیدی‌صدر درباره موانع موجود پژوهشی در حوزه دین اظهار کرد: همان‌گونه كه در بعضی نتايج پژوهش‌ها مشهود است، بسياری از معتقدات معرفی شده با شخصيت و عصمت صاحبان شريعت (اهل بيت (ع)) هم‌خوانی كافی نداشته و در نتيجه يا معتقدات معرفی شده زير سؤال می‌رود يا شخصيت و عصمت خاندان رسالت. بنابراين تنها راه برطرف كردن اين معضل، تأمل و تعمق فراوان در عصمت و علم ائمه‌ اطهار (ع) بوده و صحيح‌ترين راه برای رسيدن به نتيجه‌ای مطلوب، بهره‌گيری از روايات معتبر و مستند و عدم استفاده از تفسيرهای عاطفی يا شخصی در اين رابطه است.
 
دوری از غلو در نگارش درباره زندگی بزرگان دین
دکتر مرضیه محمدزاده، مولف و محقق در بخش تاریخ دانشنامه جهان اسلام و دایره‌المعارف تشیع، عقیده دارد: برای افرادی که می‌خواهند زندگی ائمه (ع) را الگو قرار دهند، باید آثاری تالیف و منتشر شود که به همه جوانب و زوایای زندگی و ارتباطات آن‌ها پرداخته باشند. برای شناختی درست از زندگانی پیامبر (ص) و خاندان ایشان، باید ویژگی‌ها، جلوه‌ها و ارتباطات ائمه (ع) در عصر خودشان مورد بررسی و پژوهش قرار گیرد تا بتوان از نتایج آن در همه اعصار بهره‌برداری کرد. آثار درباره ائمه (ع) باید از غلو به‌دور باشد.
 
وی ادامه داد: بیشتر کتاب‌هایی که اکنون در بازار نشر کشور وجود دارند، چندان عمیق و جامع‌نگر به همه مسائل مربوط به زندگی ائمه (ع) نپرداخته‌اند و دارای یک‌سری اطلاعات عمومی هستند. البته این‌گونه کتاب‌ها برای عموم مناسب و در برخی موارد کاربردی است، ولی نیازهای پژوهشی را برطرف نمی‌کنند.