به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) همایش «خویش کاوی ایرانیان در دوران مدرن» با همکاری گروه اخلاق انجمن جامعه شناسی ایران و پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات سه‌شنبه 31 فروردین در پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات برگزار شد.

بهانه برگزاری این همایش، پنجاهمین سالگرد انتشار کتاب «خلقیات ما ایرانیان» محمدعلی جمال زاده است که نقطه عطفی در مطالعات منش ملّی ایرانیان محسوب می‌شود. نخستین پنل تخصصی همایش «خویش‌کاوی مدرن ایرانیان» با حضور محمدرضا جوادی یگانه، مقصود فراستخواه و آرمین امیر برگزار شد.
 
آرمین امیر دبیر نخستین پنل این همایش در ابتدای این نشست با اشاره به کتاب «خلقیات ما ایرانیان» نوشته جمالزاده گفت: جمالزاده نقطه عطفی در پرداختن به تصاویر ایرانیان است و تا قبل از وی سخنان پراکنده‌ای از سیاحان و مستتشاران درباره ایرانیان وجود داشت که هر یک بنا به تخصصی که داشتند در سفرنامه‌های خود درباره ایرانیان سخن گفته بودند.

وی ادامه داد: جمالزاده در کتاب خود مجموعه‌ای از سخنان این افراد را گزینش کرده و در واقع این کتاب نخستین اثری است که توسط یک ایرانی نوشته شده و نشان می‌دهد که ما ایرانیان چه ویژگی‌هایی داریم. به جز چهار صفحه نخست این کتاب مابقی اثر به نقل سخنان دیگران اختصاص دارد.

وی افزود: البته این کتاب خود منشاء آثار دیگر پس از انتشارش شد. از ابتدای دهه 70 اقبالی به کتاب‌هایی که ویژگی‌های ایرانیان را توصیف می‌کرد به وجود آمد و کتاب‌هایی چون آثار احسان نراقی، قاضی مرادی و جامعه شناسی نخبه کشی مورد استقبال عموم مردم قرار گرفت.

امیر در بخش دیگری از سخنانش با بیان اینکه قشر دانشگاهی کمتر درباره خلقیات ایرانیان قلمفرسایی کرده‌اند، یادآور شد: اخیراً در این فضا دکتر سریع‌القلم و مقصود فراستخواه کارهایی را انجام دادند. پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات نیز در راستای رسالت خود تصمیم گرفته تا در این میدان وارد شود و استادان دانشگاهی را وارد این حوزه کند.

ژانر خلقیات چه محدودیت‌هایی دارد؟
فراستخواه در بخش دیگری از این نشست سخنرانی خود را با عنوان «تأمل در چند شاخص در مطالعات جهانی مربوط به صفات ملت‌ها» ارائه کرد و گفت: مهمترین مشخصه دوران مدرن مواجهه با دیگری بود. این موضوع سبب شد خودمان برای خودمان بحث برانگیز بشویم و به همین دلیل متن‌هایی که پس از این درباره خلقیات ایرانی تولید شده نتیجه مساله شدن خود در مواجهه با دیگران است.

وی با بیان اینکه ژانر خلقیات محدودیت‌هایی دارد افزود: به طور مثال این ژانر نارسایی پارادایمی دارد و گفتمان‌های مسلطی چون شرق‌شناسی و پارادایم عقب ماندگی بر آن سایه انداخته است. از سوی دیگر این ژانر مشکل معرفت شناسی دارد بدین معنی که ذات انگاری مبهمی بر آن حاکم است.

به گفته این استاد دانشگاه، محدودیت روش شناسی نیز در این ژانر موجب شده تا ساختار نظری خاصی در این باره وجود نداشته باشد و ابزارهای معتبری نباشد که بدین منظور به کار گرفته شود. بنابراین ما همواره درباره خلقیات ایرانی صحبت می‌کنیم بدون اینکه ابزار لازم برای این کار را داشته باشیم.

فراستخواه با اشاره به این که معمولاً در این متون دعاوی و گزاره‌هایی درباره خویش کاوی ایرانیان آمده که فقدان دقت و صحت است، گفت: از سوی دیگر دعاوی مطرح شده در این باره با یکدیگر قابل مقایسه نیست در حالی که یکی از ویژگی‌های علم مقایسه پذیر بودن آن است. بسیاری از جمله‌هایی که در این متون وجود دارد کلی هستند و معلوم نیست در این متون درباره چه توده‌ای از مردم و با چه مشخصاتی سخن گفته می‌شود.

وی تاکید کرد: از سوی دیگر در این متون دیده می‌شود که مفاهیم مردم شناسی کم است و گزاره‌ها نیز داینامیک نبوده و نمی‌توانند روند تحولات در ایران را شرح دهند؛ به عبارت دیگر گزاره‌های این متون نمی‌توانند منطق دگرگونی تاریخی در ایران را نشان دهند و از سوی دیگر قابلیت مقایسه با خصوصیات سایر ملت‌ها را نیز ندارند.

این استاد دانشگاه در بخش دیگری از سخنانش با بیان اینکه این گفتارها امروز به جرم بحرانی رسیده و لازم است به یک برنامه پژوهشی ارتقا یابد افزود: باید درباره ایرانیان برنامه پژوهشی ارائه شود که ارزش نظری داشته و بتواند برای مصلحان اجتماعی مورد استفاده قرار گیرد.

فراستخواه این برنامه پژوهشی را دارای شاخصه‌هایی چون سیاست اجتماعی، حکمرانی خوب، پویش های اجتماعی، گفت‌وگوهای فرهنگی و بین فرهنگی و ... توصیف کرد و افزود: یکی از مشکلاتی که در این پژوهش‌ها با آن مواجه هستیم این است که این برنامه‌ها با پژوهش‌های تراز اول جهانی فاصله بسیاری دارد.

وی در ادامه با اشاره به برنامه پژوهشی شوارتز گفت: شوارتز در تحقیق خود با پیش فرض تقلیل گرایی برای 76 منطقه جهان و بر اساس 6 شاخصه نقشه فرهنگی ترسیم کرد و به طور مثال بر اساس این نقشه نشان داده شده که در ایران سلسله مراتب یک ارزش محسوب می‌شود.

به گفته وی، هافستید نظریه پرداز دیگری است که فعالیت‌های خود را درباره تحلیل اطلاعات مربوط به تفاوت فرهنگی در سطح بین‌المللی از اواخر دهه 60 و اوایل دهه 70 آغاز کرد. بر اساس شاخص‌های وی، ما ایرانی‌ها نمی‌خواهیم خطر کنیم و از سوی دیگر فردگرایی در میان ما ایرانیان بسیار بالاست.

فراستخواه در بخش دیگری از این نشست با مقایسه برخی  شاخص‌های فرهنگ ایرانی با ترکیه و مالزی عنوان کرد: ما از لحاظ آینده گری و جهت گیری در درازمدت از ترکیه و مالزی در مرتبه‌های بسیار پایین تری هستیم و از سوی دیگر نشان داده شده که ما تمایل برای انباشت نداریم  و می‌خواهیم به سرعت نتیجه کار خود را ببینیم.

این استاد در بخش پایانی سخنانش به مطالعات گلوب در این باره نیز اشاره کرد و گفت: با همه این تفاصیل شاخص‌ها نشان می‌دهد که میل به پیشرفت و موفقیت در ایرانیان بسیار بالاست و در جامعه ایرانی امید وجود دارد و ایران می‌خواهد که زندگی کند. امروز با توجه به گسترش مراکز علمی و دانشگاهی در ایران باید از این فرصت استفاده کرده و با ساماندهی طرح‌های ملی در دانشگاه‌ها و نیز ساختارمند کردن پایان نامه‌ها، کاری کرد تا داده های نامنظم درباره خلقیات به داده های منظم در این باره تبدیل شود.

«حاجی بابا» منفی ترین آثار درباره خلقیات ایرانی است
جوادی یگانه نیز در بخش دیگری از این مراسم سخنان خود را به تشریح کتاب «حاجی بابا» جیمز موریه اختصاص داد و گفت: درباره خلقیات ایرانی پرشمارگان ترین کتاب‌ها به آثار نراقی اختصاص دارد و از سویی بیشترین کار علمی که در این باره صورت گرفته در کتابی مانند «ما ایرانیان» دیده می‌شود. با این وجود می‌توان گفت که کتاب «حاجی بابا» موریه یکی از عمیق‌ترین و جدی ترین کارها در این زمینه است.

وی ادامه داد: کتاب «حاجی بابا» در دو جلد منتشر شده که در این نشست بررسی جلد نخست اهمیت دارد. ژانری که این کتاب در آن نوشته شده نوعی رندنامه و از نوع منفی آن است. در واقع در این ژانر داستان طبقات پایین جامعه بیان می‌شود که از جمله این کتاب‌ها می‌توان به کتاب دن کیشوت اشاره کرد.

جوادی یگانه با بیان اینکه «حاجی بابا» تا سالیان متمادی به عنوان مرجعی برای شناخت ایرانیان مورد توجه بود گفت: هر دیپلماتی که می‌خواسته به ایران سفر کند با مطالعه «حاجی بابا» می‌توانسته اطلاعات جامعی درباره ایران به دست بیاورد. حتی گفته شده که رضا خان نیز به سبب علاقه‌اش برای تغییر ایران به این کتاب توجه کرده است.

این استاد دانشگاه با اشاره به اینکه کتاب «حاجی بابا» یکی از منفی ترین آثاری است که درباره خلقیات ایرانی نوشته شده گفت:  به غیر از این اثر، کتاب‌های بسیار منفی تری وجود دارد که در این حوزه نوشته شده است که می توان به از آثار روسی در این باره اشاره کرد.

به گفته جوادی یگانه، کتاب «حاجی بابا» در ایران بسیار مورد استقبال قرار گرفت و این استقبال نیز بسیار عجیب و غریب بوده است. این کتاب با ترجمه‌های بسیار زیادی و در سال‌های متمادی نوشته شده و حتی بیان شده یکی از ترجمه‌های آن متعلق به کورن فلات بوده و پس از انتشار در 500 نسخه، 450 نسخه آن توسط یک ایرانی خریداری و آتش زده شده است!

رئیس پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات در بخش دیگری از سخنانش با بیان اینکه افرادی چون سعید نفیسی و مجتبی مینوی معتقدند این کتاب کار ترجمه نیست و بیشتر یک اثر تالیفی است افزود:  به گفته این افراد این کتاب چنان از سوی موریه نوشته شده که انسان بعید می‌داند او توانسته باشد به این خوبی ایرانی‌ها را بشناسد.

وی با تاکید بر اینکه کتاب «حاجی بابا» طعن، مسخره و نقد جامعه ایران است افزود: البته مترجم کتاب میرزا حبیب در مقدمه کوتاهی بر این اثر یادآور می‌شود که جلد دوم این کتاب به ضایع کردن جامعه انگلستان می‌پردازد و از این طریق می‌خواهد تیغ انتقادها را از این کتاب بردارد.

جوادی یگانه یادآور شد: از سوی دیگر مدرس صادقی در تصحیح این کتاب یک مقدمه فصل برای آن می‌نویسد و انتقادهایی را در آن مطرح می‌کند. به هر حال بسیار جالب است که هیچ فردی نسبت به این کتاب نگاه منفی ندارد.

وی با بیان اینکه کتاب «حاجی بابا» نثر شیوایی دارد افزود: میرزا حبیب این اثر را در استانبول ترجمه می‌کند و اگر نویسنده این کتاب ایرانی نیست اما ترجمه‌اش به شدت ایرانی شده است. از سوی دیگر باید در نظر داشت که موریه در معاشرت چهارساله با میرزا ابولحسن ایلچی این کتاب را می‌نویسد و این شخصیت از لحاظ خصوصیات بد اخلاقی‌اش بسیار عجیب است. او از طبقه دلال در ایران است و 35 سال هر ماه از انگلستان حقوق می‌گرفته است! بنابراین شاید بتوان به موریه حق داد که به دلیل معاشرت با این فرد این همه ویژگی بد درباره ایرانیان بیان کرده باشد.

به گفته جوادی یگانه، از سوی دیگر کتاب «حاجی بابا» نقد طبقه‌ای از رجال سیاسی در دوره قاجار است که البته ما ویژگی‌های این طبقه را همواره به صورت مستمر در ایران دیده‌ایم.

این استاد دانشگاه در بخش دیگری از سخنانش با بیان اینکه کتاب «حاجی بابا» نقد کل جامعه ایران به ویژه در حوزه نفت و اقتصاد است گفت: من حدس می‌زنم بخشی از اقبال نسبت به این کتاب به این دلیل است که در همه ما نوعی عقده گشایی نسبت به خلقیات ایرانی وجود دارد به طور مثال در نکوهش برخی خلقیات بد می‌گوییم ایرانی بازی درنیاور! بنابراین در ناخودآگاه جمعی ما مسخره کردن خلقیات ایرانی وجود دارد.

در بخش پایانی این نشست نیز آرمین امیر مقاله خود را با عنوان «سریع القلم خلف صاحب اقتدار جمالزاده» ارائه کرد.

گزارش تکمیلی این مراسم متعاقبا منتشر می شود.