به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) به مناسبت روز جهانی بناها و محوطه‌های تاریخی، نشست رونمایی از کتاب «اطلس تهران قدیم» با سخنرانی رضا شیرازیان (مولف کتاب)، علی همدانی (مولف دانشنامه تهران)، محمدسعید ایزدی (پژوهشگر)، علی قائمی (مديرعامل سازمان فناوری اطلاعات و ارتباطات شهرداری تهران) یکشنبه 29 فروردین ماه در تالار فردوسی خانه اندیشمندان علوم انسانی برگزار شد. دکتر ناصر تکمیل‌همایون، دبیری این نشست را به عهده داشت.
 
همچنین در این نشست سید عبدالله انوار، تهران‌پژوه، احمد مسجدجامعی، عضو شورای شهر تهران، غلامرضا سحاب، پژوهشگر جغرافیا، نصرالله حدادی، تهران‌پژوه، کامران صفامنش، معمار، مهرشاد کاظمی، مشاور عالی مدیر کل و رییس اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی شهرستان تهران، غلامرضا عزیزی، مدیر پژوهشکده اسناد آرشیو ملی، محمدحسن سمسار، عضو شورای عالی علمی مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی و ابراهیم تیموری، تاریخ‌نگار حضور داشتند.

تهران‌پژوهان از منابع و اسناد متقن تاریخی بی‌بهره‌اند

همدانی درباره کهن‌ترین نقطه مسکونی شهر تهران گفت: در میان امامزادگان و بقاع متبرکه تهران قدیم، نام بقعه «هفت دختران» و واقع شدن آن در مجاورت دو چشمه آب موسوم به سرچشمه بالا و سرچشمه پایین که از دیرباز در شمال شرقی محدوده تهران حصار شاه طهماسبی فوران می‌کردند قابل تامل است. از نام و موقعیت مکانی این بقعه پیداست که این مکان مقدس بی‌ارتباط با آناهیتا، ایزدبانوی آب در باورهای ایرانیان پیش از اسلام نبوده است. از این رو شاید بتوان گفت کهن‌ترین نقطه مسکونی شهر تهران را در حدود محله سرچشمه امروزی جست‌وجو کرد که احتمالا پیش از اسلام مسکونی بوده است.
 
وی در بخش دیگری از سخنانش عنوان کرد: بررسی‌ها حاکی از این است که منابع مکتوب کمتر به گسترش شتاب‌زده کالبدی تهران اشاره کردند و از سوی دیگر با توجه به نداشتن سنت بایگانی نظامند در سازمان‌ها و نهادهای دولتی ایران پژوهشگران و تهران‌پژوهانی که در موضوعاتی همچون بافت شهری، پیشینه محله‌های تهران، گسترش و تغییرات آنها از لحاظ کالبدی به پژوهش می‌پردازند عملا از در اختیار داشتن منابع و اسناد متقن تاریخی بی‌بهره‌اند اما دراین میان نقشه‌های به جامانده از روزگار قاجار به بعد در نبود منابع و اسناد تاریخی می‌توانند یاری‌گر تهران‌پژوهان باشند.
 
این مولف دانشنامه تهران بزرگ بیان کرد: تدوین‌گر کتاب «اطلس تهران قدیم» با توجه به دلبستگی‌هایش به موضوع تهران‌پژوهی کوشیده در این اثر مجموعه‌ای از قدیمی‌ترین نقشه‌های تهران از زمان سلطنت فتحعلی شاه تا سال‌های پایانی روزگار سلطنت پهلوی را که بسیاری از آنها نایاب یا کمیاب هستند گردآوری و در دسترس تهران‌پژوهان قرار دهد. نقشه‌های این کتاب می‌تواند در خاموشی منابع و اسناد تاریخی پاسخگوی بسیاری از پرسش‌های تهران‌پژوهان در چگونگی گسترش کالبدی تهران از یک باغ‌شهر کوچک به یک کلان‌شهر  طی مدت زمانی دویست ساله باشد.

جاکندگی تهران ناشی از انقطاع از گذشته است

ایزدی در بخش دیگری از این نشست گفت: امروزه به نظر می‌رسد شهرهای ما در وضعیت نابسامانی قرار دارند و علت اصلی این نابسامانی انقطاع از گذشته است. این سرگشتگی و به قول دکتر آخوندی این «از جاکندگی» که در شهرهای ما اتفاق افتاده بخش عمده آن ناشی از انقطاعی است که از گذشته دارند.
 
وی افزود: ما می‌توانیم با استناد به این ابزارها و «اطلس تهران قدیم» به بازخوانی از اندیشه‌ای برسیم که باعث شکل‌گیری، تداوم و تکامل این شهر شده است. به نظر می‌رسد ما نیازمند بازخوانی اندیشه ایرانشهر هستیم و این اثر می‌تواند کمک شایان و بزرگی برای تدوین این اندیشه باشد. شاید این کتاب در این برهه بزرگترین ابزاری است که می‌تواند به پژوهشگران، برنامه‌ریزان و تمام افرادی که در این عرصه کار می‌کنند، یاری برساند.
 
این پژوهشگر اظهار کرد: به نظرم باید در کنار تالیف آثار سودمند، زمینه را برای اطلاع‌رسانی در شهرها و تسهیل در مبادله اطلاعات هموار کرد که متاسفانه در این موضوع با وجود اینکه سال‌هاست تلاش می‌کنیم اما با این حال بیشتر دانشجویان و پژوهشگران از نداشتن دسترسی آسان به اطلاعات و اسناد رنج می‌برند و گلایه دارند که چرا اطلاعات به راحتی در اختیارشان قرار نمی‌گیرد؟

ایزدی ادامه داد: در چنین شرایطی به نظر می‌رسد «اطلس تهران قدیم» گنجینه بزرگی است که به تبادل اطلاعات و دسترسی آسان به اسناد کمک می‌کند. در نهایت باید بگویم تالیف چنین آثاری زمینه‌ای است برای در اختیار داشتن یک پایگاه یا بانک داده‌ها که مقدمه‌ای برای تحقیقات عمیق و گسترده را فراهم می‌کند.
 
کالبد شهر آئینه تمام‌نمای فرهنگ شهری است

قائمی در ادامه مراسم رونمایی از کتاب گفت: سابقه جمع‌آوری نقشه‌ها و اسناد تاریخی «مکان‌مبنا» در شهرداری تهران به راه‌اندازی دائمی موزه نقشه در دهه 70 برمی‌گردد؛ موزه نقشه در شناسایی منابع دسته اول، ارتباط با سازمان‌های مختلف، گردآوری اسناد و حفاظت از آنها به شیوه مناسب برای استفاده مدیریت شهری فعالیت کرده و البته این موزه در حال حاضر در دست بازسازی است که امیدوارم تا پایان سال جاری آماده بهره‌برداری شود.
 
وی افزود: کتاب «اطلس تهران قدیم» در ادامه انتشار یکپارچه اسناد و نقشه‌های به جامانده از ادوار گذشته تهران که از منابع اطلاعاتی گوناگونی استخراج شده، اقدام ارزشمندی به‌شمار می‌رود. چنین اسنادی می‌تواند به بازخوانی تاریخچه شهر و بازشناسی هویت فرهنگی و کالبدی آن کمک کند. کالبد شهر آئینه تمام‌نمای فرهنگ شهری است و به واسطه آشنایی با تاریخچه کالبد شهر می‌توان فرهنگ زندگی روزانه در فضاهای عمومی را استخراج کرد.

خلا دسترسی به نقشه‌های تاریخی تهران

شیرازیان در بخشی از نشست رونمایی از «اطلس تهران قدیم» گفت: از سال 1390 ایده ابتدایی این طرح شروع شد و خیلی ساده در زمان انجام پژوهش به این فکر افتادم تا فهرستی از عناوین روی نقشه‌های تاریخی تهران که در دسترس بود، تهیه کنم. به طوری که به راحتی بتوان نقاط مختلف شهر را بر آن پیدا کرد و یا اگر دنبال نام شخصی می‌گردیم نیاز به صرف وقت زیادی نباشد. حاصل کار در سال 90 به کتابی به نام «راهنمای نقشه‌های تاریخی تهران» منجر شد که تنها شامل فهرست بود و پنج نقشه دوره قاجار و سه نقشه عصر پهلوی در آن معرفی شده بود.
 
وی افزود: مطرح‌ترین نقشه کتاب «راهنمای نقشه‌های تاریخی تهران» نقشه عبدالغفار در سال 1309 قمری بود که 1650 عنوان حروف در آن خوانده شد اما در این میان مشکل در چاپ‌های موجود و خط نقشه بود که در ابتدا خواندن آن برایم دشوار بود و مجبور شدم با نسخه مختلفی مطابقت بدهم تا این‌که توانستم آن‌را بخوانم. پس از انتشار کتاب و بازتابی که در میان مخاطبان داشت ایده‌ای تکمیلی به ذهنم رسید و بر آن شدم تا خلا دسترسی به نقشه‌های تاریخی تهران را میان دوره‌های تاریخ و امتداد آن را تا دوره‌های کنونی ترمیم کنم.

تکمیل‌همایون نیز با تحسین کتاب «اطلس تهران قدیم» از تلاش‌های مولف قدردانی کرد و با اظهار خشنودی از انتشار این اثر، آن‌را به مثابه آرشیوی برای تهران‌پژوهان دانست.

در پایان این نشست از کتاب «اطلس تهران قدیم» رونمایی شد.