خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)- برای اطلاع از وضعیت کتاب‌های نوشته شده در زمینه تاریخ و طراحی لباس، به سراغ پژهشگران این حوزه رفت. متاسفانه کیفیت و کمیت کتاب‌های منتشر شده در این زمینه به هیچ وجه جوابگوی نیاز‌های جامعه ایران نیست. بخش اول این گزارش این‌جا منتشر شده است. دومین قسمت آن را در ادامه ملاحظه خواهید کرد.

جواد علی‌محمدی اردکانی عضو هیات علمی دانشگاه علم و فرهنگ و پژوهشگر حوزه هنرهای سنتی ایران در گفت‌وگو با خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، اظهار کرد: چند سالی است که مقطع کارشناسی ارشد رشته طراحی پارچه و لباس در دانشگاه‌ها راه‌اندازی شده است، به همین دلیل وضعیت پژوهش در این حوزه نسبت به دهه‌های قبل بسیار بهتر شده است، اما این نکته‌ را نباید فراموش کرد که پژوهش‌های دانشگاهی متاسفانه ظهور و بروز عینی در فضای فرهنگی جامعه پیدا نکرده و این پژوهش‌ها غالبا به بایگانی کتابخانه‌های دانشگاه‌ها سپرده می‌شود. معدود پژوهش‌هایی نیز که در قالب مقاله منتشر می‌شوند با توجه به مشکلات و بوروکراسی که در چاپ مقالات وجود دارد، دیده نمی‌شوند.

وی افزود: انتظار این است که دوره کارشناسی ارشد این رشته بتواند در آینده پژوهش‌های بنیادین را شکل دهد. با این اوصاف اما اکثر مقاله‌ها و کتاب‌های منتشر شده در این حوزه ــ مانند سایر رشته‌ها ــ از حد یک مطالعه مروری و توصیفی فراتر نرفته و به مباحث تحلیلی وارد نشده است. دلیل این امر نیز کم‌رنگ بودن مطالعات بینارشته‌ای در نظام آکادمیک ایران است. این پژوهش‌ها و کتاب‌ها به تاریخ پوشاک در ایران صرفا از زاویه‌ای خطی و یکسویه نگاه کرده‌اند. ما باید در این زمینه تاریخ را به مثابه یک شبکه درهم تنیده‌ ببینیم که در آن متغیرهای متعدد و مختلفی باعث شکل‌گیری و بروز هنرهای مختلف ــ از جمله طراحی لباس ــ شده است.

علی‌محمدی اردکانی ادامه داد: بنده چند ترمی است که مشغول تدریس در رشته طراحی پارچه و لباس هستم، به همین منظور نیز کتاب‌های منتشر شده در این حوزه را مطالعه کرده‌ام. بر اساس این مطالعه باید بگویم که تاکنون پوشاک ایرانیان از منظرهایی چون هویت قومی، هویت نژادی، هویت سیاسی، هویت اقتصادی و حتی هویت مذهبی مورد بررسی و تحلیل قرار نگرفته است؛ یعنی معمولا تاکنون پژوهش‌های آکادمیک درست درباره پوشاک انجام نشده است.

نویسنده کتاب «پژوهشی در زیلوی یزد» همچنین با اشاره به این نکته که باید پایه‌های پژوهش درباره لباس ایرانی در تاریخ، مطالعات اجتماعی و سیاسی باشد گفت: در این حوزه سوالات مهمی مطرح است که تاکنون در پژوهش‌ها اشاره‌ای به آنها نشده. کشور ما در طول تاریخ پرفراز و نشیبش دستخوش حملات گسترده و گوناگون بوده و بر این اساس مهاجرت‌های بزرگ قومی و قبیله‌ای هم انجام شده است. حال این جنگ‌ها و این مهاجرت‌ها چه نقشی در تنوع لباس ایرانیان بازی کرده است؟ تاکنون پاسخی به این سوال داده نشده است.

علی‌محمدی اردکانی اضافه کرد: تنوع جغرافیایی و اقلیم‌های متفاوت کشور، چه تاثیری بر لباس و پوشاک مردمان گذاشته است؟ برای این سوال نیز تاکنون پاسخی ارائه نشده است. همچنین فراموش نکنیم که در کشور ما نژادهای مختلفی اعم از بلوچ، کرد، ترک، لر، عرب و... در کنار هم زندگی می‌کنند. این تنوع بر نوع لباس، نوع غذا و حتی چاشنی غذاها هم تاثیر گذاشته است، اما روند این تاثیر تاکنون در مورد لباس، بررسی نشده است.

این عضو هیات علمی دانشگاه علم و فرهنگ در ادامه در پاسخ به این سوال که «با توجه به این نکته که پوشاک امروز ایرانیان نتیجه تحولاتی است که در دوره پهلوی اول رخ داد، آیا در پژوهش‌ها این تحولات مورد واکاوی قرار گرفته است یا خیر؟» گفت: از دوره پهلوی به بعد روند مدرنیزاسیون ایران آغاز شد. رضا شاه برای سرعت گرفتن این روند عجولانه قوانینی را برای نوع مردان و زنان تدوین کرد. حتی نوع کلاه ایرانیان در آن دوران نیز از سوی حکومت تعیین می‌شد و تبعیت از این قوانین برای همگان اجباری بود و کسی حق مخالفت نداشت. در همین فرآیند هم قانون کشف حجاب در 17 دی 1314 اعلام شد و دولت هم به تعمیم این قانون به کل جامعه اهتمام کرد. در واقع به طور کلی لباس ایرانیان غربی و کت و شلوار جایگزین لباس‌های سنتی شد. درباره این دوره هم تحلیل‌های بنیادینی که از رویکردهای جامعه شناختی و رویکردهای مرتبط با فلسفه سیاسی، ناشی شده باشند، وجود ندارد.

نویسنده کتاب «همگامی ادبیات و نقاشی قاجار» ادامه داد: جامعه مذهبی و سنتی دوره پهلوی نخست در مواجهه با این قوانین دچار پارادوکس عظیمی شد. همچنین تولد سازمان‌ها و نهادهای دولتی مدرن در ایران و همچنین نظام آموزشی نوین و دانشگاه‌ها باعث تولد یک طبقه متوسط شهری شد و چون این طبقه کارمند و حقوق‌بگیر دولت بودند، علیرغم بن‌مایه و تفکرات مذهبی‌شان ناچار به تبعیت از قوانین مربوط به پوشاک و حجاب شدند. تحلیل‌هایی که در این دوران انجام شده، معمولا یک‌سری تحلیل‌های ذوقی است. این تحلیل‌ها ما را در حوزه لباس به جایی نخواهد برد.

همه دولت‌ها در زمینه لباس قانون دارند
این پژوهشگر در ادامه با اشاره به این نکته که همه دولت‌ها در ایران در بدو پیدایش‌شان قوانینی را درباره پوشاک وضع کرده‌اند، گفت: انقلاب اسلامی ایران نیز پس از پیروزی در فرآیند اصلاح جامعه قوانینی را برای پوشاک نیز وضع کرد. بر این اساس نوعی از پوشش در دهه 60 شکل گرفت که چندان مبتنی بر کت و شلوار نبود. مدل برتر الگوی پوششی در این دوران در رسانه‌های جمعی مانند سینما و تلویزیون تبلیغ می‌شد، اما چون مبتنی بر پژوهش نبود چندان مورد توجه عامه مردم قرار نگرفت. بر همین اساس نیز باوجودی که تبلیغات منفی مثلا درباره کراوات صورت گرفت، هنوز هم بسیاری از مردم در پوشش رسمی خود از کروات استفاده می‌کنند.

علی‌محمدی اردکانی همچنین در پاسخ به این سوال که «تغییر لباس نیروهای نظامی در ایران چه تاثیری بر نوع پوشاک مردمان در ایران مدرن داشته است؟» گفت: سوال خوبی است، اما پیش از پاسخ به آن باید یک نکته را دوباره تکرار کنم: نگاه ما به تاریخ کمتر تحلیلی و نقادانه بوده است، در صورتی که دیدگاه ما درباره لباس باید متغیرهای مختلف را مورد تحلیل قرار دهد تا به نتایج کاربردی برسد. این تحلیل‌ها وقتی صورت نگیرد برداشت‌های ما از تاریخ سیاست‌زده و متعصبانه خواهد بود. یکی از علت‌های مهمی که باعث تغییر و تحول لباس ایرانیان شد، همین تغییر لباس‌های سپاهیان و کوتاه شدن آنها در دوره قاجار بر اساس ضرورت‌های خاص آن دوره بود.

وی اضافه کرد: در دوران قاجار نظام‌مندی سیاسی و نظامی در سطح جهان آرام آرام در حال تحول بود. در آن زمان ارتش‌های مدرن در اروپا شکل گرفتند و جنگ‌های کشورها، مانند جنگ‌های سپاهیان فرانسه به رهبری ناپلئون تجربه‌های جدیدی را برای بشر به ارمغان آورد که یکی از آنها در عرصه لباس نظامی بود. در این دوره طراحان به این فکر می‌کردند که یونیفورم نظامیان چگونه باشد تا قابلیت‌های فردی و میزان کنشگری سواره و پیاده نظام بیشتر خود را نشان دهد. طبیعی است که قباهای بلند دست و پاگیر نظامیان بوده و قدرت تحرک را از آنها سلب می‌کردند. در ارتش وقت ایران نیز قباهای قجری در هنگام عبور سپاهیان از منطقه‌های کوهستانی باعث عدم تحرک نظامیان می‌شد.

نقش لباس در شکست ایران از روسیه
علی‌محمدی اردکانی با اشاره به دلایل شکست ایرانیان از روس‌ها که باعث تحمیل قراردادهای ننگین شد، گفت:‌در بررسی‌های مستشاران مشخص شد که یکی از دلایل شکست سپاهیان ایران از روس در جنگ‌های معروف دوران فتحعلی‌شاه قاجار، نوع لباس ارتش ایران بود که کنشگری سواره و پیاده نظام را کم می‌کرد. بر این اساس لباس‌ها را کوتاه کرده  یا لباس استاندارد وارد شده از فرنگ جایگزین آن شد. همین‌طور فرماندهان نظامی نیز از فرانسه و انگلستان برای آموزش سپاهیان ایران وارد کشور شدند. بعدها مدل‌هایی مانند مدل لباس نظامیان به کل جامعه تسری پیدا کرده و بنا بر دستورات حکومتی محصلان مدارس و کارمندان اداره‌های حکومتی نیز ملزم به رعایت پوشش یکسان شدند.

این محقق به درک اشتباه پژوهشگران از مسائل تاریخی نیز اشاره کرد: درباره تحول لباس ارتش ایران در دوره قاجار، بسیاری در کتاب‌های خود نوشته‌اند که عاملی برای ورود و نفوذ غرب به ایران بوده است. حال همین  درک اشتباه در نظام آکادمیک نیز پیاده و نهادینه شده و در نهایت به صورت قوانین درمی‌آید. بنابراین تاریخ بیش از آنکه تفکر ما را به بالندگی و رشد برساند بیشتر ما را سرخورده و نومید می‌کند. به عبارتی با این دیدگاه‌ها در وضعیت فعلی دست ما خالی مانده و یک از خودبیگانگی در ما ایجاد می‌شود. محصولات این از خودبیگانگی این است که ما از مولد و مولف بودن به عرصه مترجم بودن سقوط خواهیم کرد یا به عبارتی با این دیدگاه‌ها ما از اثرگذاری به اثرپذیری نقل مکان می‌کنیم.

 جواد علی‌محمدی اردکانی دارای مدرک دکترای پژوهش هنر از دانشگاه شاهد است. وی هم‌اکنون به عنوان عضو هیات علمی در دانشکده هنر و معماری دانشگاه علم و فرهنگ به تدریس اشتغال دارد.
 
«پژوهشی در زیلوی یزد» و «همگامی ادبیات و نقاشی قاجار» از جمله کتاب‌های منتشر شده علی‌محمدی اردکانی است.