به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، نشست «نسخه‌شناسی قرآن‌های خطی»، با سخنرانی پروفسور فرانسوا دروش، نسخه‌شناس فرانسوی، مجید غلامی‌جلیسه، مدیر عامل موسسه خانه کتاب، آذرتاش آذرنوش، استاد بازنشسته ادبیات عرب دانشگاه تهران، منوچهر صدوقی‌سها، پژوهشگر و مصحح متون علوم اسلامی، مجید معارف، رئیس دانشکده الهیات دانشگاه تهران، محسن ناجی نصرآبادی، معاون پژوهشی بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی، اکبر ایرانی، مدیر عامل مرکز پژوهشی میراث مکتوب، محسن جعفری‌مذهب، پژوهشگر حوزه تاریخ، محمدمنصور طباطبائی، سوسن اصیلی، مدیر بخش خطی کتابخانه مرکزی و جمعی از علاقه‌مندان مباحث نسخه‌شناسی (شنبه، 17 بهمن ماه) در سرای کتاب موسسه خانه کتاب برگزار شد.

پروفسور فرانسوا دورش در این نشست، گزارشی از کتاب خود با عنوان «قرآن‌های عصر اموی» را به زبان انگلیسی ارائه کرد. مرتضی کریمی‌نیا و آلاء وحیدنیا نیز کار ترجمه سخنرانی وی را برای حاضران بر عهده داشتند.

مخطوطات قرآنی جهان اسلام و قرآن‌های «عثمان» و «حضرت علی (ع)»

دروش گفت: مرحوم استاد ایرج افشار را که یکی از نام‌آوران در ایران به‌شمار می‌آید می‌شناختم. بسیار تمایل داشتم که وی را از نزدیک زیارت کنم، اما متاسفانه این امکان در زمان حیات وی حاصل نشد.

وی با بیان این که مخطوطات قرآنی بهترین نمونه برای درک بهتر وقایع صدر اسلام است، اظهار کرد: مساله بررسی مخطوطات قرآنی در جهان اسلام بیشتر مربوط به قرآن‌های منسوب به «عثمان» و «حضرت علی (ع)» است. از اوایل قرن نوزدهم و قرن بیستم میلادی، کار بر نسخه‌های قرآنی در غرب رواج پیدا کرد. این آغاز کار در غرب، ما را به سوی شناسایی بهتر خط عربی راهنمایی کرد.

دروش، با بیان سه مثال در بررسی مخطوطات قرآنی گفت: نخستین بخش کار من بررسی این مساله بود که «تاریخ متن محور» چیست؟ و قدیمی‌ترین کپی‌ها چه کمکی به شناسایی مخطوطات قرآنی می‌کنند؟ وقتی بنی‌امیه از اوایل سال 40 هجری قمری بر سر کار آمد، قرآن و کتابت آن دارای تاریخ طولانی نبود و گزارشی از وحی قرآن و کتابت آن وجود نداشت. بررسی و مستندسازی ما برای دریافت بهتر از مخطوطات قرآنی بر پایه «سنت اسلامی» که بیشتر شامل نسخه‌هایی در جهان مدیترانه‌ای و اطراف آن بود، آغاز شد. نخستین گروه از مخطوطات که به آن دسترسی پیدا کردیم، گزارش‌‌های قدیمی «ابن‌ندیم» در کتاب الفهرست بود. خاورشناسان غربی با رجوع به آثار یکی از اسلام‌شناسان با ویژگی «مصحف حجازی» آشنا شدند، البته باید بگویم یکی از بهترین نسخه‌های خطی قرآن عصر اموی برای بررسی پژوهشگران «مصحف پاریس - پترزبورگ» بود.

«رسم الخط ناقص» در مصحف «پاریس - پترزبورگ»

این کارشناس نسخ خطی عربی ادامه داد: هشتاد برگ از «مصحف پاریس - پترزبورگ» در مصر نگهداری می‌شود. این مصحف دارای اندازه عمودی و بدون حاشیه و تذهیب کتابت شده است. در صفحات این مصحف بین 21 تا 28 سطر نوشته شده است. مصحف «پاریس - پترزبورگ» توسط پنج کاتب با سلایق مختلف کتابت شده است. 

دروش در ادامه نشست «نسخه‌شناسی قرآن‌های خطی دوره اموی» افزود: مصحف «پاریس- پترزبورگ» همانند سایر مصحف‌ها دارای کاستی‌هایی است که از آن به «رسم الخط ناقص» یاد می‌کنند.

وی با اشاره به شیوه‌های مختلف نگارشی در این مصحف گفت: مسأله دیگر مورد بررسی در این مصحف ساختار«نقطه‌گذاری» است. در کل 4 درصد کاتبان به امر نقطه‌گذاری اهتمام داشتند که کاتبان این مصحف کمتر از این درصد را در نقطه‌گذاری مصحف «پاریس - پترزبورگ» رعایت کردند.

وی با بیان این‌که مصحف «پاریس - پترزبورگ» با سنت اسلامی و مصحف‌های «شام» و «کوفی» قرابت‌هایی دارد، گفت: این مصحف بیشترین شباهت را با مصحف «شام» و کمترین شباهت را با مصحف «کوفی» دارد.

جنبه‌های هنری در نسخه‌های خطی قرآن

دروش در بخش دیگری از سخنانش به جنبه‌های هنری در نسخه‌های خطی قرآن پرداخت و اظهار کرد: مخطوطات قرآنی تا دوره متأخر فاقد تذهیب بودند. دو نسخه «دمشق» و «فسطاط» دارای تذهیب است که اولی در ترکیه نگهداری می‌شود و نسخه «فسطاط» نیز تا مدت‌ها در مسجد عمروعاص بود، هر دوی این نسخه‌ها دارای تذهیب هستند و سبک تذهیب آنها با دوره امویان مرتبط است.

وی ادامه داد: تذهیب‌ها اطلاعات مهمی از وقایع تاریخی به ما می‌دهند. سفارش‌دهندگان قرآن‌هایی به همراه تذهیب در پی به دست آوردن قرآنی با ظاهری زیبا بودند و اصلا عجیب نیست که آن را از سنت باستان اخذ کرده‌اند. البته برخی از انواع تذهیب‌های به کار رفته در قرآن‌ها رنگ و بوی سیاسی هم دارد.

دروش با بیان این‌که مخطوطات قرآنی علاوه بر فراهم آوردن شناخت وقایع صدر اسلام می‌تواند راه مناسبی برای درک تحولات تاریخی نیز باشد، گفت: برخی الهامات و نشانه‌های هنری در دوره عباسیان و امویان بسیار نزدیک به هم است، اگر چه تذهیب‌های به کار رفته به پیچیدگی‌های حرفه‌ای مصحف اموی «صنعاء» نمی‌رسد، اما تشابهاتی بین آنها وجود دارد.

وی به دو مصحف دیگر با عناوین مصحف‌های «تاشکند» و «مشهد‌الحسینی» در قاهره پرداخت و گفت: این نسخه‌ها دارای طلاکاری نبوده و اندازه برگ‌های آن با سایر مصحف‌ها متفاوت است. مسأله دیگر این است که اطلاعی درباره تولید و پوست به کار رفته در آنها در دست نیست. می‌توان براساس برخی تخمین‌ها گفت در مصحف «پاریس - پترزبورگ» 18 معادل مترمربع پوست به کار رفته و در کوچکترین قطع نیز دو و نیم متر مربع پوست به کار رفته است.

تجلیل از پروفسور فرانسوا دروش، برگزیده جایزه جهانی کتاب سال

مرتضی کریمی‌نیا در ادامه نشست به بیان آثار و کارنامه علمی فرانسوا دروش پرداخت و گفت: دروش در سال 1951 در فرانسه به دنیا آمده و در حوزه نسخه‌شناسی عربی به کار مشغول شده است. از سال 1990 در کتابخانه ملی فرانسه به فهرست‌نویسی قرآنی پرداخته و کتاب «سبک عباسی» را فهرست‌نویسی کرده است.

وی ادامه داد: کتاب «قرآن‌های عصر اموی» اثر فرانسوا دروش در جایزه جهانی کتاب سال حائز مقام برتر شده است که در مراسم اختتامیه از وی تجلیل می‌شود.

در پایان نشست «نسخه‌شناسی قرآن‌های خطی» مجید غلامی‌جلیسه با اهدای لوح سپاس به این برگزیده جایزه جهانی کتاب سال از وی قدردانی کرد. همچنین محسن ناجی نصرآبادی، معاون پژوهشی بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی با اهدای یک جلد قرآن نفیس منتشر شده از سوی آستان قدس رضوی از وی تجلیل کرد.