به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، کتاب «مبانی دولت مدرن در اندیشه متفکران عصر مشروطه» تالیف روح‌الله شاه‌محمدی و به کوشش دکتر نصراله پورمحمدی املشی به بررسی دولت مدرن با تکیه بر آثار روشنفکران، نویسندگان و علمای عصر مشروطه می‌پردازد.

مشروطه دفتر کهنه و قدیم را درهم پیچید

کتاب از سه بخش با عناوین «مبانی نظری و تاریخی»، «دولت در اندیشه روشنفکران» و «دولت از دیدگاه علمای معاصر ایران» تشکیل شده است.

در پشت جلد کتاب می‌خوانیم: «این کتاب در اساس رساله فوق لیسانس زنده‌یاد روح‌الله شاه‌محمدی (1357-1383) است که به همت برادر و کوشش دوستان اندیشمندش، تقریبا یک دهه پس از فقدان آن محقق جوان، صورت انتشار یافته است. نویسنده کتاب در این اثر کوشیده است مبانی نظری «دولت مدرن» را در اندیشه و آثار متفکران عصر مشروطه شناسایی کند. او جریان‌های فکری عصر مشروطه را در سه گروه اصلی مورد بررسی قرار داده است که عبارتند از: 1) لیبرالیستی، 2) سوسیالیستی، 3) مذهبی و سنتی (در دو طیف مشروطه‌خواه و مشروعه‌خواه).»

در مقدمه کتاب آمده است: «مشروطیت یکی از نقاط عطف تاریخ ایران بود که تحولات زیادی را در جلوه‌های مختلف تاریخ، ازجمله تاریخ تفکر و کارکرد و کاربرد مفاهیم و عناصر سیاسی،‌ از جمله «نهاد دولت» ایجاد نمود. این کتاب کنکاشی است در مورد مبانی نظری دولت مدرن در اندیشه و آثار متفکران عصر مشروطه. منظور از متفکران عصر مشروطه در این کتاب، همه طیف‌های اندیشمند و اندیشه‌ورز عصر مشروطه‌خواهی را شامل می‌گردد که به تولید اندیشه درباب دولت مدرن پرداختند،‌ یا درباره چگونگی آن، آراء و نظر خویش را اعلام نمودند.» (ص 13)

انقلاب مشروطه سرآغازی نوین در تاریخ ایران

«مبانی نظری و تاریخی» عنوان بخش نخست کتاب است و به مبانی نظری نظام‌های سیاسی اشاره شده که اصطلاح «دولت» و «دولت مدرن» را مطرح کرده و ضمن بحث و بررسی ضرورت و ماهیت دولت، به سیر تاریخی آن نیز توجه شده است؛ در این مجال همچنین شاخص‌های دولت از منظر شارحان و واضعان نظام‌های فکری مانند ژان ژاک روسو و جان استوارت میل تبیین شده است. درباره تاثیر مشروطه در تاریخ ایران می‌خوانیم: «در تاریخ ایران، از منظر تاریخ اندیشه و تفکر، انقلاب مشروطه سرآغاز نوینی است. رخدادی که بزرگ‌ترین و مؤثرترین تحول را در شئون سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران در مقطع انقلاب اسلامی به‌وجود می‌آورد، دفتر کهنه و قدیم را درهم پیچید، حکومت استبدادی را که تا آن زمان در ایران فرمانفرمایی می‌کرد واژگون ساخت، حکومت ملی مبتنی بر تعقل، آزادی و عدالت را برقرار ساخت و تقدیرات ملک و ملت را به خود مردم سپرد. به‌طور کلی در این دوره بسیاری از شاخصه‌های دولت مدرن همچون آزادی، حاکمیت قانون، مجلس و تفکیک قوا بنیان گرفت؛ اما در جریان حوادث تاریخی، در حیطه عمل و اجرا دچار افت و خیز فراوان گردید.» (ص 19)

پاسخگویی به مفاهیم جدید با اتکا به منابع غنی اسلامی

مولف در سطوری از همین قسمت در شرح وضعیت پادشاهان قاجار می‌نویسد: «بدین ترتیب تا قبل از انقلاب مشروطه در نظام پاتریمونیالیستی قاجار، شاهان تنها قدرت مطلقه و کارمندان دولت، در هر رتبه و مقام، فاسد و رشوه‌خوار بودند. این نظام حکومت پادشاهی استبدادی در ایران ادامه یافت تا اینکه سرانجام بر اثر گسترش آشنایی برخی از ایرانیان (روشنفکران) با جلوه‌های تمدن غربی در زمینه‌های علمی، اقتصادی و سیاسی و آگاهی‌شان با مفاهیم و افکار آزادی‌خواهانه و روشنفکرانه و در نهایت به خاطر شگفتی‌ای که این روشنفکران در اثر این آشنایی و آگاهی نسبت به روش‌های دموکراسی و حکومت پارلمانی پیدا کردند، نهضت مشروطه شکل گرفت که هدف آن استقرار نظامی بود بر مبنای قدرت ملت که در آن اعمال حکومت با استفاده از تفکیک قوا محدود می‌شد و حقوق و آزادی‌های مردم تأمین می‌گردید.» (ص 93)

بخش دوم با عنوان «دولت در اندیشه روشنفکران»، ضمن توجه به ماهیت روشنفکری در ایران، به مجاری آشنایی روشنفکرانی پرداخته است که خاستگاه اندیشه آنان لیبرالیسم یا سوسیالیسم بوده است. در این صفحات درباره روشنفکرانی همچون طالبوف، میرزا آقاخان و رسول‌زاده آمده است: «طالبوف از روشنفکران پیرو اندیشه سوسیال دموکراس بود. چراکه از یک سو بر آزادی و حاکمیت ملی که از شاخصه‌های نظام لیبرالی بود تأکید می‌کرد و از سوی دیگر بر برابری، عدالت اجتماعی، نفی مالکیت خصوصی و تقسیم اراضی که از مشخصه‌های نظام‌های سوسیالیستی می‌باشد، تأکید می‌نمود. از طرفی میرزا آقاخان در راستای تحقق اهداف روشنفکری خود بر آزادی،‌ برابری و قانون تأکید داشت. البته مباحث وی به گونه‌ای افراطی و بدون توجه به مبانی و ساختارهای فرهنگی جامعه ایران مطرح می‌شد. بر این اساس می‌توان ادعا نمود که تفکرات فلسفی و سیاسی وی بیشتر جنبه ترجمه‌گرایانه داشت تا تعقلی. از دیگر متفکران پیرو اندیشه سوسیال‌دموکراسی رسول‌زاده بود که دارای گرایش‌های ماتریالیستی بود و به پیروی از مارکس نسبت به انسان دیدی مادی داشت. وی منتقد نظام سرمایه‌داری و طرفدار نظام سوسیال‌دموکراسی بود.» (ص 156)

مولف در بخش سوم «دولت از دیدگاه علمای معاصر ایران» برخلاف بخش دوم که آرای فرد فرد روشنفکران را جداگانه در باب مفاهیم و عناصر دولت مدرن تشریح و تبیین کرده، یک‌ یک مفاهیم و ملزومات دولت مدرن را از منظر آراء و اندیشه‌های علمای دین مورد بررسی انتقادی قرار داده است. در این سطور آمده است: «ضروری است تا در هر عصری و در هر زمان و مکانی به دنبال انطباق اسلام با شرایط و اندیشه‌های جدید بود و در این فرایند مستمر انطباق و بازآفرینی، جامعه اسلامی را از حالت رکود و عقب‌ماندگی فکری نجات داد. اسلام دینی انفعالی و قابل تفسیر و قابل انطباق با شرایط روز جهانی است. اگر امروز بحث جهانی شدن و پست‌مدرنیسم مطرح است،‌ فقهای اندیشمند ما به جای فاصله گرفتن از این مفاهیم جدید باید با اتکا به منابع غنی اسلامی درصدد پاسخگویی به شرایط و مسائل جدید برآیند و بدین وسیله بر غنای فکری و علمی اندیشه شیعی بیفزایند. چنین امری از ضرورت‌های جامعه اسلامی به‌حساب می‌آید.» (ص 202)
 
کتاب «مبانی دولت مدرن در اندیشه متفکران عصر مشروطه» تالیف روح‌الله شاه‌محمدی و به کوشش دکتر نصراله پورمحمدی املشی در 202 صفحه، شمارگان 800 نسخه و به قیمت 15 هزار تومان از سوی انتشارات آبادبوم منتشر شده است.

برای دریافت اطلاعات بیشتر به نشانی زیر مراجعه کنید: