به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، نشست نقد و بررسی کتاب «اطلس تاریخی نقشه‌ها و تصویر‌های جغرافیایی آذربایجان» با حضور مهندس محمدرضا سحاب، نقشه‌نگار و کارتوگراف و مدیر مؤسسه‌ جغرافیایی و کارتوگرافی سحاب دکتر بهرام امیراحمدیان، عضو هیات علمی دانشکده مطالعات جهان دانشگاه تهران و امیرهوشنگ انوری، مولف اثر چهارشنبه 23 دی ماه در سرای اهل قلم موسسه خانه کتاب برگزار شد. مرتضی هاشمی‌پور دبیری این نشست را به عهده داشت.
 
تاریخ بدون جغرافیا روحی سرگردان است!
 
امیراحمدیان گفت: مولف کار بسیار بزرگی در تالیف کتاب انجام داده و صرف‌نظر از لحاظ حجم، شکل و قطع اثر، روح و سرشت آن ارزشمند است، زیرا بسیاری از نقشه‌هایی که برای فراهم کردن هر کدام آنها زحمات بسیاری کشیده و شرح و تفصیلی که بر آنها نوشته شده است و همچنین رعایت علم، معرفت و دانشی که در آن به کار رفته مرا به ارج نهادن به این کتاب وامی‌دارد.
 
وی با اشاره به سرگردانی تاریخ بدون جغرافیا افزود: می‌گویند تاریخ بدون جغرافیا یک روح سرگردان است. اصولا مورخانی که آثاری از آنها برای ما به جا مانده از نظر جغرافیایی ضعیف بودند. به همین دلیل است که رسم و تحقیق در نقشه‌های جغرافیایی از روی متون بسیار کار دشواری است؛ از طرفی نقشه‌هایی که در آثار برخی مورخان به دست ما رسیده، حدود و ثغور معینی ندارد. کاری که مهندس سحاب با توجه به فعالیت و سابقه در این حوزه به دشواری آن واقف است.
 
این استاد دانشکده مطالعات جهان دانشگاه تهران عنوان کرد: با توجه به دشواری‌هایی که در حوزه نقشه وجود دارد، انوری چنین کار سترگی را انجام داده که جای قدردانی دارد. از طرفی هنگام تورق کتاب به مطالبی درباره اوجان برخوردم و متوجه شدم در این اثر از کتاب اوجان بنده نیز استفاده کردند. در این اثر علاوه بر بهره از کار من، تصویری از عمارت اوجان دیدم که در آرشیو آذربایجان و عثمانی پیدا نکرده بودم و این عمارت موردنظر بنده بود و از این رو ارزش کتاب برایم مضاعف شد و با استفاده از این اثر می‌توانم کتابم را تکمیل کنم.
 
قلمرو جهان ایرانی از ایالت سین‌کیانگ‌ آغاز می‌شود

امیراحمدیان بیان کرد: این کتاب از این بُعد که نام آذربایجان در آن مطرح می‌شود، نیز ارزشمند است زیرا در حال حاضر ما سال‌هاست که با جمهوری آذربایجان بر سر همین جای‌نام آذربایجان مشکل داریم. این جمهوری در رابطه با هویت‌سازی خود در حال تصرف معنوی برخی آثار فرهنگی ماست. اگر اندیشمندان و جوانان ما بدانند که قلمرو جهان ایرانی از ایالت سین‌کیانگ‌ آغاز می‌شود؛ شهری که در غرب چین است و در آن نزدیکی شهری به نام کاریز دیده می‌شود که در این شهر قناتی به نام کاریز وجود دارد. از طرفی اصطلاحاتی که نیز درباره کاریز استفاده کردند واژه‌های فارسی است. در سراسر جاده ابریشم از سین‌کیانگ تا ایران همه کلماتی که برای نماز به کار برده می‌شود، مانند نماز بامداد، نماز خفتن، نماز پیشین و نماز شام همه فارسی است. بنابراین جهان ایرانی از منظر فرهنگی تا این نقطه ادامه دارد.
 
وی اظهار کرد: حال باید از این منظر سخن بگویم که چرا باید آذربایجان را پاس بداریم؟ در سال 2007 میلادی جمهوری آذربایجان اطلسی به زبان روسی، آذربایجانی و انگلیسی با نام «اطلس تاریخ آذربایجان» منتشر کرد. در این کتاب زیاده‌خواهی‌های بسیاری مطرح شد و قلمرو آذربایجان را از دربند در روسیه تا نزدیک‌های کرج را جزء جمهوری آذربایجان به شمار آورد. بنابراین چاپ چنین اطلسی نشان می‌دهد که ما باید درباره این موضوع کار کنیم و ارزش اثر انوری اینجا مشخص می‌شود.
 
این پژوهشگر حوزه قفقاز گفت: با انتشار چنین آثاری می‌توان یک پاسخ علمی به برخی همسایگان زیاده‌خواه داد. قلمرویی که در شمال رود ارس است و آذربایجان نام دارد، ما را بر آن داشت تا گروهی با حضور نیروهای ستاد مشترک، وزارت امور خارجه و سازمان جغرافیای ارتش تشکیل دهیم و شروع به تدوین اطلسی به نام «اطلس قفقاز» کنیم و قرار شد این اثر بدون استفاده از نقشه‌های داخلی و با تکیه به منابع خارجی گردآوری شود. بنده کار جمع‌آوری نقشه‌ها را انجام دادم و تقریبا صد نقشه گردآوری شد که از زبان‌های مختلف روسی، ایتالیایی، اسپانیایی و انگلیسی ترجمه و آنها را برای انتشار تحویل دادم. متاسفانه این کار نیمه‌تمام ماند و موسسه دولتی که وابسته به سازمان نیروهای مسلح است و چاپ آن را به عهده گرفته بود از انتشار آن خودداری کرد و حتی چرک‌نویس‌های مرا هم تحویل نداد.
 
عباس سحاب و دقیق‌ترین نقشه‌های آذربایجان در دوره معاصر
 
محمدرضا سحاب، کارتوگراف در بخش دیگری از این نقد و بررسی گفت: در کتاب وجود برخی نقشه‌ها از جمله صفحه 158 ضرورتی ندارد. همچنین در صفحه 268 و 269 نقشه کشور ترکیه مشاهده می‌شود که ارتباطی با آذربایجان در آن نمی‌بینم و حتی در تعیین مرز ایران نام آذربایجان در آن مشخص نیست. کاش مولف به موسسه سحاب مراجعه می‌کرد و مجموعه خوبی از نقشه‌های استان آذربایجان که در دهه 20، 30 و 40 که از سوی زنده‌یاد عباس سحاب کشیده شده بود را دریافت می‌کرد؛ نقشه‌هایی که بهترین و دقیق‌ترین نقشه‌های آذربایجان در دوره معاصر به شمار می‌آید یا نقشه برجسته نمای آذربایجان که کار بی‌نظیری است و از سوی موسسه‌های بین‌المللی جایزه گرفته است.
 
وی افزود: مولف بهتر بود در تدوین کتاب «اطلس تاریخی نقشه‌ها و تصویر‌های جغرافیایی آذربایجان» به کتاب «بازخوانی نقشه‌های تاریخی شهر تبریز» که به کوشش فرهاد تهرانی گردآوری شده مراجعه می‌کرد. تهرانی یک مجموعه نقشه از تبریز را در این کتاب آورده و یک نقشه بسیار زیبا از این شهر، نقشه تبریز و نقشه مشروطه نیز در آن گنجانده شده که جا داشت مولف به این اثر نیز مراجعه می‌کرد.
 
این پژوهشگر حوزه جغرافیا عنوان کرد: نقشه‌هایی نیز روس‌ها و انگلیس‌ها قبل از جنگ دوم جهانی تهیه کردند که در این نقشه‌ها آذربایجان نیز وجود دارد و طرح‌های مفصلی از آن انجام شده است. در اثر انوری در برخی نقشه‌ها نام‌ها ناخواناست اما در نقشه‌هایی که انگلیسی‌ها از زمان کمپانی هند شرقی تهیه کردند و همچنین نقشه‌های روس‌ها، نقشه‌ها خوانا و مفید است که اگر از آنها استفاده می‌شد هم به لحاظ کیفیت بهتر بود و هم نام‌ها برای مخاطب خوانا بود. همچنین پس از جنگ جهانی دوم نقشه‌هایی نیز از سوی آمریکایی‌های طراحی و تولید شد که مراجعه به آنها نیز بر غنای اثر می‌افزود.
 
مسئولان مدارس ارزش نقشه را نمی‌دانند

مدیر مؤسسه‌ جغرافیایی و کارتوگرافی سحاب بیان کرد: در این اثر برخلاف کتاب «نقشه‌های خلیج‌فارس» تلفظ‌ها بسیار خوب است. درباره کیفیت چاپ اثر نیز باید بگویم برخی نقشه‌ها در صفحه 68، 109، 58 و 74 کیفیت پایینی دارد که ناشر در چاپ بعدی باید این مشکل را برطرف کند. البته برخی از این نقشه‌ها را موسسه سحاب دارد که اگر مولف مراجعه می‌کرد این نقشه‌ها به راحتی ارائه می‌شد. البته در این کتاب برخی نقشه‌ها با ذکر منبع آمده و اما در بعضی موارد نیز منبع نوشته نشده است.
 
وی درباره ضرورت اهمیت نقشه گفت: مساله نقشه باید از زمان مدرسه آغاز شود؛ ما در مدارس برای لابراتوار فیزیک و شیمی میلیون‌ها تومان خرج می‌کنیم اما همین مدارس حاضر نیستند صدهزارتومان هزینه کنند و یک سری نقشه آسیا و اروپا برای تدریس درس جغرافیا تهیه کنند. زیرا مسئولان مدارس ارزش نقشه را نمی‌دانند. ضمن اینکه روش آموزش جغرافیا در مدارس ما غلط است و به دانش‌آموزان در شرح نقشه محله، شهر و سپس کشور توضیحات دقیقی ارائه نمی‌شود. یک دانش‌آموز پس از یاد گرفتن نقشه محل زندگی باید به سوی یادگیری نقشه شهر و کشور سوق داده شود.

نقشه‌های وزارت امور خارجه را از پشت شیشه می‌دیدم

انوری، مولف اثر در پاسخ به برخی انتقادها گفت: برای انتشار کتاب به مراکز بسیاری مراجعه کردم که متاسفانه چاپ آن را قبول نکردند. در یک موسسه دولتی که متولی این امر است کتاب دوبار برای سپری کردن مراحل نشر پذیرفته شد و زمانی که به بستن قرارداد رسید کار معلق مانده و به پیگیری‌های بنده نیز جوابی داده نمی‌شد و بالاخره پس از مدتی بلاتکلیفی آن‌ را رها می‌کردم.
 
وی افزود: همچنین برای دریافت نقشه به برخی موسسه‌ها و نهادهای دولتی از جمله سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح مراجعه کردم که نتوانستم نقشه‌ای بگیریم. همچنین در وزارت امور خارجه به مرکز تاریخ دیپلماسی مراجعه کردم که تنها توانستم از پشت ویترین نقشه را ببینم و عکس بگیریم و کیفیت بد برخی نقشه‌ها به این دلیل است که به طور مستقیم به آنها دسترسی نداشتم؛ این دسترسی نداشتن به نقشه‌های مراکز دولتی از این ناشی می‌شد که پژوهشگر مستقل تحقیق را انجام می‌داد و این از مشکلات پژوهشگران آزاد است. شاید این شرایط دشواری که در دریافت نقشه با آن مواجه شدم باعث شد که به موسسه سحاب مراجعه نکنم و باید بگویم کوتاهی از من بوده است.