خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) ـ غلامرضا راهپیما، پژوهشگر و از خوشنویسان پرکار ایرانی است. در سال‌های 1392 و 1393 دو کتاب پژوهشی با عنوان‌های «از الفبا تا هنر: شناخت انواع خطوط از آغاز تاکنون و قالب‌های خوشنویسی» و «خوشنویسی و کتاب‌آرایی در ایران» منتشر شد. کتاب «از الفبا تا هنر» به معرفی انواع خطوط اسلامی و ایرانی، به همراه مثال‌های تصویری بسیار اختصاص دارد.

 مخاطب کتاب «از الفبا تا هنر» با خطوطی آشنا می‌شود که در کتاب‌های دیگر درباره آنها هیچ توضیحی وجود نداشت. این کتاب به‌تازگی با ویرایشی جدید و افزودن بخش‌هایی تازه، بازنشر شد. به همین مناسبت گفت‌وگویی با راهپیما داشته‌ایم که در ادامه آن را مطالعه خواهید کرد.

در یک نگاه کلی به کتاب شما می‌توان ردپای روش پژوهشی و آموزشی زنده‌یاد استاد حبیب‌الله فضائلی را مشاهده کرد. آیا برای پیدا کردن مدلی برای پژوهش، آثار استاد فضائلی به ویژه کتاب «اطلس خط» را الگو قرار دادید؟

من از دوران کودکی نزد استاد فضائلی آموزش دیدم و ارتباط استاد شاگردی ما تا زمان فوت ایشان ادامه داشت. ایشان استاد اخلاق و ادبیات من نیز بود و من را به پژوهش در خطوط اسلامی ــ ایرانی امر کرد. بر اساس همین دستور، نزدیک به 30 سال مطالعه و تحقیق کرده و مدام فیش می‌نوشتم.



استاد فضائلی در زمانی که منابع بسیار اندک بود، کتاب شاهکار «اطلس خط» را نوشت که پس از انتشار بسیار مشهور شد و تاکنون نیز اعتبار خود را حفظ کرده است. تا زمان حیات استاد، به هیچ عنوان جسارت نمی‌کردم کتابی در این حوزه منتشر کنم. پس از رحلت او در حدود 10 سال پیش بود که تدوین جدی آفیش‌هایم را شروع کردم. درواقع کاری که من انجام دادم ادامه تلاش‌های استاد فضائلی یا به عبارتی به‌روز کردن پژوهش‌های ایشان است. بر این اساس می‌توانم بگویم که نگارش این کتاب حدود 30 سال زمان برد.

در چاپ جدید چه مباحثی به کتاب اضافه شد؟
«از الفبا تا هنر» در چاپ جدید دوباره ویرایش و برخی غلط‌های تایپی و ویراستاری آن برطرف شد. همچنین درباره پیشینه برخی خطوط به دستاوردهای جدیدی رسیده بودم که آنها را نیز به کتاب اضافه کردم. برخی خطوط منتشر شده در چاپ نخست، کیفیت مناسبی نداشتند که عوض شدند. همچنین توانستم در راستای مباحث کتاب، تصاویر آثار دیگری از هنرمندان ایرانی را از موزه‌های متروپولیتن، واشنگتن و کپنهاگ خریداری کنم. برخی از این تصاویر از جمله سرمشق‌هایی از میرزا غلامرضا اصفهانی، هنرمند برجسته دوران قاجار، برای نخستین بار است که در منابع ایرانی منتشر می‌شوند.

بسیاری از خوشنویسان در دهه اخیر دوباره به سمت خطوط کهن، به ویژه کوفی روی آورده و قطعاتی را کار کرده‌اند. چرا از آثار این هنرمندان در کتاب استفاده نکرده‌اید؟
استفاده از خطوط هنرمندان در قید حیات ممکن بود باعث تنش شود. آنچه در این کتاب درج شده خطوط قدماست. البته قصد دارم در کتاب دیگری به بحث و بررسی درباره خطوط معاصران بپردازم. کار من در این کتاب به تصویر درآوردن خطوطی بود که نیاکان ما به رشته تحریر درآورده بودند. شما توجه کنید که اکنون ما افزون بر 100 نوع خط کوفی داریم که در کتاب‌ها، کتیبه‌های مساجد، حسینیه‌ها و آرامگاه‌ها و به‌طور کل در معماری اسلامی ما مشهود است، اما ما هیچ‌گاه روی این خطوط تفکر و اندیشه نکرده‌ایم. باید این خطوط را برای دوران امروز بازخوانی و بازآفرینی کرد و چون این کار را انجام نداده‌ایم، عموم مردم با این خطوط بیگانه شده‌اند. من در این کتاب این خطوط را معرفی کرده و در کتاب دوم با عنوان «خوشنویسی و کتاب آرایی در ایران» به بازخوانی این خطوط پرداختم.

به تصاویر خطوطی که در کتاب منتشر شده چگونه دست پیدا کردید؟ بسیاری از این خطوط در موزه‌های ایران نگهداری نمی‌شوند و در موزه‌های خارج از کشور هم معمولاً اجازه عکس‌برداری حرفه‌ای از آثار وجود ندارد. 
بسیاری از این خطوط برای نخستین بار است که در کتابی منتشر می‌شوند و البته پیش‌تر روی اینترنت هم وجود نداشتند. چون عضو ایکوم هستم از طریق کمیته موزه‌های ایران توانسته‌ام به منابع بیشتری دسترسی داشته باشم. البته می‌توان در اینترنت به تصاویر یکسری از این خطوط دست پیدا کرد، اما کیفیت لازم را برای انتشار در کتاب ندارند. در این کتاب تعدادی خط «غبار» با کیفیت بالا و هرکدام در یک صفحه منتشر شده که سرمشق بسیار خوبی برای علاقه‌مندان است. ساختار این خط به‌گونه‌ای است که برای انتشار باید حتماً رزولیشین بالایی داشته باشد.

تعداد خطوطی که در این کتاب معرفی شده نزدیک به سه برابر خطوطی است که در دیگر منابع پژوهشی مربوط به خوشنویسی ایرانی ــ اسلامی معرفی شده‌اند. آیا هدف شما نگارش یک دایرة‌المعارف خطوط بود؟ 
هدف من این بود که به ابتدا قالب‌های خوشنویسی را به مخاطبان بشناسانم و در ادامه به معرفی انواع خط بپردازم. از نظر حجم ارائه مطالب و کامل بودن آن، به دانشنامه‌ها نظر داشتم، اما ساختار کتاب مانند دایرةالمعارف نیست. اکنون آثار زیادی در قالب‌های مختلف می‌توان پیدا کرد که پژوهشگران نسبت به آنها بی‌توجه بوده‌اند. سطرنویسی یکی از این قالب‌هاست. اغلب بزرگان و قدمای خوشنویسی ابتدا «سطر»‌ را آزمون و خطا کرده‌اند و تعداد سطوری که این هنرمندان نوشته‌اند، بسیار زیاد است؛ من نمی‌دانم چرا دیگر پژوهشگران به سادگی از سطرنویسی گذشته و به آن نپرداخته‌اند. دیگر قالب مهم قطعه است. بیشترین آثار خوشنویسی که در موزه‌های دنیا نگهداری می‌شوند، قطعات خوشنویسان ایرانی است. این قطعات وقتی در کنار هم قرار می‌گیرند، تبدیل به «مرقع» می‌شوند؛ مشهورترین این مرقعات «مرقع گلشن» است. من در این کتاب «مرقع» را به عنوان یک قالب مهم توضیح داده و پیشینه تاریخی‌اش را آوردم. همچنین مهم‌ترین مرقع‌های موجود را نیز معرفی کردم.

موضوع کتابت و نقش کاتب در کتابت، دیگر مبحثی است که در این کتاب به طور کامل به آن پرداخته شده است. وقتی اسناد ملی را بررسی کنیم، متوجه می‌شویم که هر کاتبی برای خود شاخصه‌هایی را در هنگام نگارش احکام، فرامین و به طور کل یادداشت‌ها که مربوط به سلاطین بوده، رعایت می‌کرده است. همین باعث شده که کار دو کاتب هیچ‌گاه شبیه به هم نباشد.

در بخش معرفی خطوط نیز به جز اقلام مشهور سته، شامل «محقق، توقیع، رقاع، ریحان، ثلث و نسخ»، 28 خط دیگر نیز معرفی شده‌اند. به‌جز خطوط ایرانی‌ها، خطوطی که در میان اعراب و عثمانی مورد استفاده بود نیز در این کتاب معرفی شده‌اند. همچنین بخش مهمی از این کتاب نیز به هنر «نقاشی‌خط» اختصاص دارد. بسیاری گمان دارند که نقاشی‌خط یک هنر امروزی است، اما شاید بتوان گفت که پیشینه این هنر در اصل به دوران پارینه سنگی و خطوطی که بر دیواره غارها نقش می‌شد، بازمی‌گردد. این تجربیات در طول تاریخ به انحای گوناگون ــ البته نه با عنوان نقاشی‌خط ــ وجود داشته تا اینکه به دست هنرمندانی چون ملک محمد قزوینی و ابراهیم جلایر، فرم خاصی می‌گیرد. هنرمندان مکتب سقاخانه نیز تلاش‌های بسیاری در زمینه نقاشی‌خط داشته‌اند. تا اینکه در دوران معاصر استادانی چون نصرالله افجه‌ای، جلیل رسولی و محمد احصایی توانستند از ترکیب، فرم و هندسه حروف، به‌گونه‌ای که شاکله کلمات به هم نخورد، آثار زیبایی را خلق کرده و «نقاشی‌خط»‌ را به عنوان یک گونه هنری تثبیت کنند.



در کتاب به خط‌های تازه ابداع شده نیز پرداخته‌اید.
بله. بخش پایانی کتاب به شیوه‌های نوظهور در خط امروز می‌پردازد. در این بخش از خط «معلی» و همچنین خطوط «کرشمه» و «کرشمه مهر» نام برده شده است. خط معلی که توسط استاد حمید عجمی ابداع شد، یکی از شیوه‌هایی است در طراحی حروف مورد استقبال و استفاده استادان برجسته قرار گرفت. خطوط کرشمه و کرشمه مهر نیز که توسط استاد احمد آریامنش ابداع شده، امروزه در حوزه گرافیک کاربرد بسیاری یافته است. من در این کتاب حداقل سعی کردم به ثبت تلاش‌های بنیادگذاران این خطوط در تاریخ بپردازم و معتقدم باید حداقل یک سده بگذرد تا ماندگاری این خطوط در میان عموم مشخص شود. دیگر خطوط ایرانی نیز در طول سده‌ها به رشد و بالندگی و پختگی خود دست پیدا کردند و یک‌شبه ظهور پیدا نکردند. اگر پس از گذشت چند دهه، از این خطوط روی مسکوکات، اسکناس‌ها، سرتیترهای روزنامه‌ها، تابلوهای خیابانی و یا مثلاً روی نقوش فرش‌ها، استفاده شد، آنگاه می‌توان گفت که این خطوط ماندگار شده‌اند. البته فراموش نکنیم که امروزه فضای رایانه ممکن است باعث تنبلی خوشنویسان شود و ابداع خطوط جدید می‌تواند از این بلیه جلوگیری کند. خوشنویس همیشه باید چند قدم از کامپیوتر و برنامه‌نویسان کامپیوتری جلوتر باشد. کامپیوتر چیزی را برای ما خلق نمی‌کند.

ویرایش جدید از الفبا تا هنر با شمارگان دو هزار نسخه، 300 صفحه و بهای 200 هزار تومان از سوی موسسه تألیف، ترجمه و نشر آثار هنری (متن) فرهنگستان هنر، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی و پژوهشگاه میراث فرهنگی روانه کتاب‌فروشی‌ها شده است.