به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، نشست نقد و بررسی کتاب «دین، دولت و تجدد در ترکیه» تالیف نادر انتخابی با نقادی کاوه بیات، تاریخ‌نگار، رسول عربخانی، پژوهشگر تاریخ عثمانی و علی کالیراد، استادیار بنیاد دایره‌المعارف بزرگ اسلامی شنبه پنجم دی‌ماه در پژوهشکده تاریخ اسلام برگزار شد.

مولف در استفاده از منابع سراغ سرچشمه نرفته است

عربخانی گفت: کتاب «دین، دولت و تجدد در ترکیه» دارای عنوان بامسمایی است که از واژه ترکیه استفاده کرده و نه عثمانی. بیش از نیمی از کتاب به تحولات جمهوری ترکیه اختصاص دارد و مشخص است که بحث‌های قبلی به عنوان پیش زمینه‌ای برای ورود به بحث ترکیه جدید است. به نظر من مشکل عمده کتاب جمع‌آوری اطلاعات بدون مراجعه مستقیم به سرچشمه منابع است، از این رو اثر انتخابی از منابع دست دوم بهره برده است؛ به عبارتی گویی مولف قصد دارد یک کتاب درسی و آکادمیک تالیف کند. کتابی که جنبه عمومی و کلی دارد و یک روایت کلی برای خوانندگان نه چندان متخصص ارائه می‌کند.
 
وی افزود: این کتاب روایت گزارش‌های پژوهشگرانی مانند شریف ماردین، نیازی برکس و دیگر محققان ترکیه است که رویکرد سکولاریستی به تاریخ ترکیه دارند و در واقع متخصصان تاریخ تجدد هستند و خود مولف مستقیما به روزنامه یا یک منبع ترکی مراجعه نکرده است که احتمالا وی با زبان ترکی آشنایی ندارد. بنابراین تصور می‌کنم این کتاب گزارشی از نظریاتی است که پیش از این دیگر محققان تاریخ ترکیه و اصلاحات ارائه کردند؛ به عبارتی شما خود مولف را در کتاب نمی‌بینید. برهمین اساس کتاب نادر انتخابی، حاوی یک نظریه یا تئوری جدید نیست و از همان منظری که بخشی از محققان ترکیه به تاریخ تجدد و اصلاحات این کشور نگاه کردند، وی در واقع نظریات آنها را بازگو و نقل کرده است.
 
این پژوهشگر حوزه عثمانی اظهار کرد: مولف در اثر خود رویکردی انتقادی به منابع و نظریات محققان ترکیه ندارد. در کتاب پشت سر هم و به طور متوالی با مطالب بازگو شده از منابع و محققانی مانند نیازی برکس، شریف ماترین و برنارد لوئیس و دیگران مواجه می‌شویم. البته این ضعف ناشی از کمبود آثار تالیفی در این حوزه است که در ایران در این حد هم منابع مکتوبی که مولف در دسترس داشته، برنمی‌خوریم. به جز چهار پنج کتاب درباره تجدد و اصلاحات در ترکیه در ایران مانند آثار برنارد لوئیس و درسون و چند کتاب محدود دیگر اطلاع کافی از تاریخ عثمانی به ویژه تجدد آن نداریم.
 
عربخانی با اشاره به وجود مکتوبات ایرانی در آرشیوهای ترکیه عنوان کرد: کمبود منابع درباره تاریخ تجدد ترکیه در حالی است که ما می‌دانیم منورالفکران عصر قاجار در ارتباط تنگاتنگ بودند مانند ارتباط نامق کمال با میرزا ملکم‌خان که با هم در غرب مکاتبه داشتند اما مولفان و پژوهشگران ما هنوز به این حوزه وارد نشدند. در حالی که آرشیو عثمانی میلیون‌ها پرونده درباره تاریخ ایران دارد که دست نخورده باقی مانده است. البته برخی از گزارش‌ها در میان خاطرات منتشر شده یا در حال انتشار است. از نظر من کتاب تا اندازه‌ای وجه عمومی دارد و یک بحث تئوریک چالشی و مساله‌محور را دنبال نمی‌کند و هیچ نظریه جدیدی در آن نمی‌بینیم و همان تکرار سخنان محققان تاریخ تجدد ترکیه بدون هیچ انتقادی است.
 
وی بیان کرد: مولف در 200 صفحه نخست کتاب به پیش زمینه ورود به بحث جمهوری ترکیه پرداخته، با این حال در کتابنامه هیچ منبع مستقیم ترکی دیده نمی‌شود. هیچ روزنامه یا سندی که از سرچشمه بحث ریشه گرفته باشد در آن به چشم نمی‌آید. به ویژه در زمینه اصلاحات و ترکان جوان در کتابنامه می‌بینید که منابع پی در پی تکرار شده و به صورت کرونولوژیک تاریخ اصلاحات را بیان کرده است. البته به نظر بنده مولف در حالی که تاریخ سکولاریسم در ترکیه را بررسی می‌کند نگاه خودش را نیز لابه‌لای کتاب گنجانده است همان نگاهی که محققان شاخص ترکیه هم به دنبال آن بودند. اما در بحث عبدالحمید چندان به پان‌اسلامیز تکیه نمی‌کند و یا چندان وارد بحث عثمانیت  نمی‌شود و بیشتر جنبه‌های غربی تجدد را از منابع و منظر غربی بررسی می‌کند.
 
این پژوهشگر تاریخ اظهار کرد: با همه تفاصیلی که برشمردم نگاه مولف را به ویژه در صفحه 120 کتاب می‌توان پیدا کرد. در این صفحه آمده است: «به گفته نیازی برکس، علمای ضدمشروطه هدف مشروطه‌خواهان را نیک می‌شناختند و از همین رو استفاده از قرآن و حدیث را در این زمینه در تضاد با خردباوری روشنفکران غیردینی می‌دانستند.» و در جایی دیگر با ارائه نظر خودش می‌گوید: «راست این است که این آیه‌ها نه ربطی به اصل مشورت و مشروطیت داشت و نه اصولا به مسائل سیاسی مربوط هستند. بنابراین آیات 153، 159، 65 و169 سوره آل عمران مربوط به جنگ احد است ...»    
 
بررسی تاریخ ترکیه بیان نکاتی از ایرانیت ماست

بیات به عنوان سخنران دیگر حاضر در این نشست با اشاره به کم‌کاری در حوزه مطالعات عثمانی‌شناسی در ایران گفت: با اینکه کتاب نیازی برکس، پژوهشگر ترک سال‌هاست چاپ شده، اما هنوز در ایران ترجمه نشده است. این کتاب فوق‌العاده به لحاظ مباحثی که درباره نواندیشی دینی بیان کرده، اهمیت دارد. مساله‌ای که ده‌ها سال قبل از اینکه در ایران مطرح شود، در ترکیه به آن اشاره شده است. بخشی از بدهی ما به این حوزه را نادر انتخابی با توسل و تمسک به منابع ثانوی انجام داده، اگرچه ما هرچه سریع‌تر باید با مراجعه به اسناد، مدارک و روزنامه‌ها به این مساله بپردازیم. با این حال همین کتابی که امروز آن را بررسی خواهیم کرد، بسیار مغتنم است.
 
وی افزود: یکی از دلایلی که سراغ شناخت تاریخ عثمانی و یا شکل‌گیری آن می‌رویم به دلیل اهمیتی است که برای شناسایی خودمان قائل هستیم. به همین دلیل بنده زمانی که به بررسی مساله پان‌ترکیسم پرداختم و در این میان آنچه بیش از هر چیزی که به پان‌ترکیسم ربط داشت، مسائلی بود که درباره ایران در این حوزه مطرح است و در واقع در این حیطه ایرانیت ما در حال شکل‌گیری است. بنابراین این مطالعات برایم بیشتر ایران‌شناسی بود تا ترک‌شناسی. ما در مواجه با برخی مسائل از خودمان واکنش نشان می‌دهیم و در واقع یک واقعیت جدید از خودمان صادر می‌کنیم.

این پژوهشگر حوزه تاریخ معاصر اظهار کرد: به تصور بنده در کتابی که انتخابی تالیف کرده، نکاتی را مطرح می‌کند که در واقع با پشت سر گذاشتن تجارب یک محقق ایرانی اهمیت آن به نوعی ملموس می‌شود. مولف در حال بیان تجاربی است که ما هم به نوعی بعد از ترکیه از سر گذرانده‌ایم. بنابراین فصل چهارم کتاب درباره عبدالحمید دوم و ترکان جوان است در اینجا موضوعی که مطرح است سیر اجتناب‌ناپذیر تعقیب و دگرگونی که ویژگی اصلی این دوره است و بحث استبداد، آزادی و بالا گرفتن فشار و اختناق و در عین حال بی‌حاصل بودن این فشار و اختناق است که بسیار ابعاد مسخره‌ای با همه سانسور و حقه‌بازی‌هایی که به کار می‌برند، پیدا می‌کند و با وجود همه این محدودیت‌ها می‌بینیم که جامعه در حال باز شدن است و طبق آماری که انتخابی مطرح کرده بین 1883 و 1909 تعداد جراید و نشریات دو برابر می‌شود.
 
بیات گفت: استبداد دوره عبدالحمید، دوره‌ای است که وی تلاش می‌کند نظام استبدادی خودش را به واسطه به استخراج احکام توجیه کند اما در عین حال برابر با زمانی است که رسوخ و نفوذ خارجی هم به معنای فکری و هم در شکل نهادهای مختلف فرهنگی و اقتصادی با برپایی بانک‌ها و در محاصره قرار دادن اقتصاد عثمانی از سوی نظام جدید سرمایه‌داری ابعاد حیرت‌انگیزی به خود می‌گیرد؛ یعنی از بالا تلاش برای بستن جامعه است؛ از طرف دیگر جامعه به سمتی حرکت می‌رود که در آن رگه‌هایی از آموزش و میزان سواد دیده می‌شود.
 
وی ادامه داد: انتخابی به شکل ویژه به ریشه‌های اجتماعی و آموزه‌های سیاسی ترکان جوان به ویژه حرکت‌هایی که به انقلاب 1908 و مشروطه شدن عثمانی منجر شد، توجه کرده است. در عین حال مولف از حالت کجدار مریز و یک‌سره نشدن بحث و کشمکش بین استبداد و آزادی میان آراء جدید و قدیم که در واقع راه را برای کودتای 1913 گروه ثلاثه انور جمال باز می‌کند، گزارشی داده که این گزارش مهم است.

  مولف با پرسش سراغ تاریخ ترکیه رفته است

کالیراد در بخش دیگری از این نشست گفت: اهمیت کتاب نادر انتخابی منوط به این است که ما بدانیم به چه دلیل سراغ تاریخ ترکیه یا عثمانی می‌رویم. چه دغدغه‌هایی باعث می‌شود که محققانی به بررسی تاریخ عثمانی یا ترکیه بپردازند؟ دولت عثمانی که پس از فروپاشی به چندین و چند کشور تجزیه می‌شود تا دولت جوان فعلی زاییده شود. این در حالی است که بخش عمده‌ای از کشورهای عربی تا بالکان در همین قرن گذشته مستملکات عثمانی بودند.
 
وی افزود: ما رشته‌ای به نام مطالعات عثمانی در ایران نداریم. با این حال مطالعه و بررسی که محققانی در یونان، بلغارستان یا مصر انجام می‌دهند بسیار متفاوت است با پژوهشی که ما انجام می‌دهیم، زیرا هیچ وقت تحت سیطره عثمانی نبودیم و شاید شبیه وضعیتی هستیم که اتریشی‌ها در اروپا داشتند. بنابراین نوع برخورد ما با این حوزه بسیار متفاوت از رفتار سایر کشورهاست.
 
این استادیار بنیاد دایره‌المعارف بزرگ اسلامی اظهار کرد: تالیف انتخابی از این رو ارزشمند است که مولف با پرسش سراغ تاریخ عثمانی و ترکیه رفته است و در آغاز کتاب نیز به این دغدغه اشاره می‌کند. همان‌طور مجموعه مقاله‌هایی که از وی در نشریه «نگاه نو» منتشر شده، این روحیه پرسشگری وجود دارد. بنابراین بنده بسیار طرفدار این کتاب هستم اگرچه به آن نقد هم دارم. در این کتاب از منابع ترکی استانبولی استفاده نشده و دقیقا نکته اثر همین جاست. به نوعی کتاب بیانگر کمبود محتوا به زبان فارسی در این حوزه است.