خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)ـ سید صادق حسینی‌اشکوری، نسخه‌شناس، مصحح، فهرست‌نگار و کتابشناس سال 1351 متولد شد. پدرش علامه سید احمد اشکوری، نسخه‌شناس برجسته ایرانی بود. وی در سال 1376 مدیریت مجمع ذخایر اسلامی را بر عهده گرفت. مجمع ذخائر اسلامی، ارتباط با موسسات علمی و فرهنگی، کتابخانه‌ها و دانشگاه‌ها را با مدیریت وی تجربه کرد. حاصل این ارتباط، تحقیق و تولید ده‌ها اثر در قالب کتاب و پژوهش بود که پاره‌ای از آنها را می‌توان در حد طرح‌های ملی قلمداد کرد. مجموعه فهرست‌های مجمع ذخایر، جامع‌ترین مجموعه فهارس چاپ شده در ایران به شمار می‌رود.

سید صادق اشکوری برای تلاش‌های خود در زمینه معرفی و احیای نسخه‌های خطی چندین بار لوح سپاس بزرگداشت حامیان نسخ خطی را در دوره‌های نخست از سوی کتابخانه مجلس شورای اسلامی و در دوره‌های بعدی از کتابخانه ملی ایران دریافت کرد. به مناسبت برگزاری هفته وقف با وی گفت‌وگویی درباره وقف کتاب داشته‌ایم که مشروح آن را می‌خوانید.

- آقای اشکوری در ابتدا بفرمایید که سنت وقف کتاب چه سابقه تاریخی دارد و در میان موقوفات دیگر، وقف کتاب چه جایگاهی داشته است؟

وقف کتاب پایاپای با سایر اوقاف در کشور شکل گرفته و حتی می‌توانیم بگوییم زودتر از انواع موقوفات وقف کتاب رایج بوده است. قدیمی‌ترین کتاب‌های موجود در تاریخ اسلام را می‌توان در کتابخانه آستان قدس رضوی مشاهده کرده که گاهی قدمتشان به هزار سال می‌رسد. در واقع در این کتابخانه قرآن‌های خطی وجود دارد که تاریخچه هزارساله دارد و ابتدای آن هم وقف‌نامه‌ای وجود دارد که نشان می‌دهد واقف با چه نیتی آن اثر را وقف کرده است. چنین منابعی نشان می‌دهد که کتاب بسیار مهم بوده و به دلیل همین اهمیتی که داشته وقف می‌شده است. بنابراین سنت وقف کتاب دیروزی یا امروزی نیست بلکه به درازنای سنت وقف در میان مسلمانان وقف کتاب هم همواره رایج بوده است.
 
ـ وقف کتاب می‌تواند چه پیامدهای مثبتی برای جامعه داشته باشد؟

وقف کتاب از چندین جهت اهمیت بسیاری دارد؛ یکی گرانی کتاب و دیگری اضمحلال روز به روز رشد مطالعه کتاب با توجه به رشد شبکه‌های اجتماعی. از این منظر وقف کتاب می‌تواند کمک کند که این روند معکوس شود و یک تشویق برای افراد باشد تا دوباره کتاب بخوانند. از سوی دیگر بی‌اعتنایی دستگاه‌های فرهنگی به مسئله کتاب ضرورت وقف آن را بیشتر می‌کند. متاسفانه دستگاه‌های فرهنگی رویکرد خوبی به کتاب ندارند و به طور مثال سازمان اوقاف و امور خیریه اگر چه در این زمینه فعالیت‌هایی داشته اما تاثیراتش چشمگیر نبوده است. همانگونه که می‌دانید سازمان اوقاف مدیریت امور وقف در کشور را به عهده داشته با این وجود به نظر می‌آید که برنامه خاصی در حوزه کتاب ندارد. همانگونه که می‌دانید وقف کتاب از طرف افرادی که صاحب مکنت هستند می‌تواند به جریان انداختن شریان متوقف شده کتاب در دوره معاصر کمک کند.
 
ـ به نظر می‌آید وقف کتاب در گذشته از اهمیت بیشتری برخوردار بوده علت آن چیست؟

با توجه به اینکه در گذشته کتاب کم منتشر می‌شده و اغلب منابع نیز به صورت دست‌نویس و خطی بودند کتاب ارزش ویژه‌ای داشت از سوی دیگر تولید کتاب از کاغذ گرفته تا طراحی جلد آن دردسرهای زیادی داشت، بنابراین گاهی هزینه‌های ساخت یک نسخه شاهانه به اندازه یک ساختمان شاهانه بود. از سوی دیگر وقف همیشه از سوی افراد ثروتمند صورت می‌گرفت که در جای خودش بسیار مهم بود اما اکنون خود کتاب از اهمیت افتاده چرا که کثرت پیدا کرده است جالب است بدانید در گذشته ما وقف تک‌ کتاب داشتیم چون همین امر هم بسیار مهم بوده زیرا تولید کتاب زمانبر و سخت بود.

بنابراین کسی که یک اثری را وقف می‌کند در واقع به دلیل احترام خاصی بود که برای آن کتاب قائل می‌شد و در واقع می‌دانست که چه کار می‌کند و بعد از این اقدام او چه اتفاقی می‌افتد اما اکنون به دلیل کثرت کتاب اهمیت آن کمتر به چشم می‌آید به هر حال ما به موضوع وقف کتاب به صورت جمعی و کتابخانه‌ای نگاه می‌کنیم. در دوره معاصر افراد زیادی هستند که کتابخانه‌های شخصی خود را وقف می‌کند به طور مثال شما اگر به فهرست کتابخانه‌های دانشگاه تهران، آیت‌الله مرعشی و آستان قدس رضوی نگاه کنید می‌بینید که همچنان سنت وقف اتفاق بزرگی بوده اما درباره اینکه میزان وقف کتاب نسبت به سایر موقوفات چگونه است اظهارنظر دقیقی نمی‌توان کرد.
 
ـ در میان کشورهای اسلامی می‌توان گفت که ایران در این زمینه پیشتاز بوده یا خیر؟

این موضوع خودش یک تحقیق کامل را می‌طلبد. اگر از نگاه کلی به وقف نگاه کنیم می‌توان گفت که وقف کتاب بیشتر به سنت وقف قرآن برمی‌گردد و بیشترین کتاب‌های باقیمانده از دوران اسلامی برای ما قرآن‌ها هستند و به همین دلیل سنت وقف قرآن در میان همه مسلمان‌ها رایج بوده و نمی‌توان چندان مشخص کرد که چه کشوری در این زمینه برتر بوده است. از سوی دیگر در همه ادیان وقف به گونه‌ای وجود داشته و با این نگاه هم موقوفاتی وجود داشته که همچنان جاری است. بسیاری از مستشرقان زمانی که به خاورمیانه می‌آمدند کتاب‌ها را خریداری می‌کردند و آنها را به کشورهای خود می‌بردند و پس از آن یا آن را وقف کتابخانه‌ها می‌کردند و یا اینکه پس از مرگشان خود به خود این کتاب‌ها در کتابخانه‌ها قرار می‌گرفت بنابراین سنت وقف در کشورهای غربی به ویژه در زمینه کتاب بسیار معمول بوده و در واقع یکی از امتیازات وقف کتاب جهانشمول بودن آن است.
 
ـ راهکار شما برای ترویج هر چه بیشتر سنت وقف کتاب در جامعه چیست؟

راهکارهای زیادی در این باره وجود دارد اما مهم عمل کردن به آن است. متاسفانه ما عادت کرده‌ایم همه چیز را مرتبط به هزینه و بودجه کنیم، بنابراین تا وقتی راهکاری بیان می‌شود، مسئولان می‌گویند که بودجه نیست اما باید در نظر داشته باشیم که همه چیز فکر است و اگر فکر عملی شود هر سازمان و ارگانی با توجه به فراهم بودن زیرساخت‌ها می‌تواند از تحمیل هزینه‌های اضافی به خود جلوگیری کند.

درباره وقف کتاب من دو مثال می‌زنم. گاهی ما یک کتابی را می‌خوانیم و بعد روی صفحه نخست آن ذکر می‌کنیم که این کتاب را به فرد دیگری بده که آن هم مطالعه کند، این سنت بسیار رواج دارد اما در ایران متاسفانه شایع نشده است. چون صدا و سیما در این زمینه تبلیغات لازم را نداشته است، در حالی که رسانه ملی باید برای فرهنگ هزینه کند تا از طریق فرهنگسازی این موضوع نهادینه شود. موضوع دیگر وقف کتاب‌های تکراری است که می‌تواند به جریان افتادن میلیون‌ها کتاب در ایران کمک کند چون در همه کتابخانه‌ها کتاب‌های زیادی وجود دارد که در حال خاک خوردن است چرا که معمولاً به هر مناسبتی کتاب‌های زیادی به کتابخانه‌ها اهدا می‌شود اما اغلب تعداد کمی از آنها مورد استفاده قرار می‌گیرد. اگر تشکلی وجود داشته باشد که بتواند زمینه مبادله کتاب‌ها را فراهم کند در این زمینه بسیار تاثیرگذار خواهد بود. کتابخانه‌های بزرگی نیز مانند آستان قدس رضوی و مجلس شورای اسلامی باید ساختاری را برای وقف کتاب تعریف کنند تا به طور مثال زمینه جابه‌جایی موقوفات فراهم شود. به طور مثال اگر کسی زمینی را وقف کرده بود اما این زمین در حال خراب شدن بود بنا به نظر فقها می‌توان آن را تبدیل به احسن کرد و با امتیاز برتر مورد استفاده قرار داد. بنابراین با فراهم کردن زیرساخت وقف می‌توان بستر جابه‌جایی کتاب‌های موقوفی را نیز فراهم کرد.