بزرگ جلوه دادن پروژه تاریخ شفاهی رجال پهلوی
رسولی‌پور درباره کتاب «حکمت و سیاست» با نگاهی به مقاله نقد مرتضی میردار به این اثر گفت: درباره سید حسین نصر باید بگویم وی وحدتی میان حکومت، پادشاهی و اسلام قائل است و اعتقاد دارد که سلطنت همیشه مدافع دین بوده است. من به جمله‌ای که ناقد (میردار) آن را نقل کرده اما آن را پرورش نداده، استناد می‌کنم. نصر در این اثر می‌گوید: «انقلاب اسلامی مانند رفتن زندیه و آمدن قاجاریه نبود، بلکه این انقلاب با نهاد چند هزار ساله سلطنت مخالف بود.» بر اساس این سخن وی باید گفت آیا انقلاب اسلامی یک انقلاب ضد سلطنتی بود؟ اما در جای دیگری همین سخن را نقض می‌کند و می‌گوید: «ولایت فقیه یک نوع سلطنت است اما یک سلطنت دینی.» با مرور این تناقض‌ها باید مصاحبه‌گر این پرسش را مطرح می‌کرد که آیا به نظر این فیلسوف، انقلاب اسلامی یک جریان ضد سلطنت بود یا جریانی در ادامه سلطنت؟ این نکته‌ای است که مصاحبه‌گر در پروژه تاریخ شفاهی باید به آن توجه می‌کرد.
وی بیان کرد: نکته دوم، زمانی که سراغ نقد کتابی می‌رویم از دو حیث آن را نقد می‌کنیم؛ نخست بررسی محتوای اظهارات راوی و دیگری کیفیت کاری که انجام شده است و باید دریابیم این کار مطلوب بوده یا خیر؟ آنچه بنده از مقاله ناقد برداشت کردم بخش عمده آن نقد محتوا بر پایه سنجش سخنان راوی بوده و از نوع مصاحبه‌ای که با نصر انجام شده، تعریف و تمجید کرده است در حالی که تیم حسین دهباشی که پروژه تاریخ شفاهی رجال عصر پهلوی دوم را انجام داده آن‌را کار بسیار بزرگی جلوه داده‌اند، برخی اصول ساده تاریخ شفاهی را رعایت نکرده‌اند.
رسولی‌پور توضیح داد: به عنوان مثال کتاب «حکمت و سیاست» یکی از آثار این پروژه است که در آن برخی سخنان نصر را از کتاب‌های دیگر جمعآوری و در این اثر گنجاندند.به نظر بنده نباید این گردآوری سخنان نصر در کتاب صورت می‌گرفت و ناقد باید در پرسشی دلیل این امر را مطرح می‌کرد. ضمن اینکه در بحث گردآوری مطالب باید بگویم فرض کنید بنده با فردی گفت‌وگو می‌کنم و اصل این است که باید همین گفت‌وگو را تحویل بدهم، حالا بیایم تمام مطالب و سخنان این فرد را از کتاب‌های دیگر جمعآوری و در قسمتی از پاسخ پرسش‌ها جای بدهم. اینجا پرسشی پیش می‌آید که از کجا معلوم این گردآوری مرتبط با این قسمت از سوال است؟ و باید پرسید آیا این گردآوری ذهن مخاطب را آشفته نمی‌کند؟
وی ادامه داد: با همه انتقادهایی که مطرح شد، باید کتاب «حکمت و سیاست» خاطرات دکتر سیدحسین نصر را با دقت و توجه به جزئیات آن خواند و شخصیت علمی وی را از کارنامه سیاسی‌اش جدا کرد. ضمن اینکه باید یادآوری کنم روزی که نصر به ریاست دفتر فرح دیبا منصوب شد، روز 16 شهریور، درست یک‌روز قبل از تظاهرات 17 شهریور بود و این نکته نشان‌دهنده این است که نصر از اتفاقاتی که در اجتماع می‌گذشت چندان باخبر نبود و این عیب بزرگ برای وی به‌شمار می‌آید.
شکل‌گیری متن تاریخ شفاهی با مورخ پرسا
علیرضا کمری نیز در این همایش در توضیحی درباره کتاب «حکمت و سیاست» گفت: ناقد(میردار) در این مقاله راوی خاطرات (دکتر نصر) را معرفی کرده و نقاط قوت کتاب را نیز بیان کرده است. در منظومه فکری نصر به عبارتی پرداختند که به نقل از کتاب آورده است: «دکتر نصر فیلسوف سنت‌گرایی است که در پی نشر سنت‌های الهی و ادیان توحیدی بوده و مدرنیته و سکولاریزم را از بزرگترین حجاب‌های ستبر برابر دین و دین‌ورزی می‌داند.» این جمله‌ای است که ناقد در مقاله آورده است.
وی افزود: مقاله اصلی میردار شامل دو قسمت است یکی نقد ساختار و سازه که با آن نقد شکلی گفته و دیگری نقد محتواست که بررسی متن کتاب را دربردارد. وی در نقد شکلی اشاره کرده به این که چرا در پیشگفتار مصاحبه‌کننده و تدوین‌گر کتاب از خود به نام مولف یاد کرده است. در این رابطه باید بگویم روی جلد کتاب این ایراد وجود ندارد. در نقد دیگری ناقد این‌گونه آورده است: پیشگفتار کتاب ناقص است و مجموعه دست‌اندرکار مصاحبه نیز معرفی نشده است. همچنین باید از صاحب روایت دست خطی در تایید مطالب کتاب گرفته می‌شد که این مهم نیز انجام نشده که پس از انتشار اثر موجب برخی اعتراض‌های راوی شده است.
این مدیر دفتر ادبیات پایداری حوزه هنری عنوان کرد: نکته مهمی که ناقد به آن اشاره نکرده، این است که بر طبق مکتب گفت‌وگوی شیکاگو باید در گفت‌وگو با فرد عین سخنان مصاحبه شنونده را آورد که در کتاب «سیاست و حکمت» مصاحبه‌گر در ساماندهی و ساختار کتاب از گفت‌وگوهای دیگران استفاده کرده که البته این برداشت‌ها کامل نیست و تا حدودی، نصف و نیمه و ناتمام مانده است. به عبارتی از مصاحبه نصر در کتاب دیگری در این اثر وام گرفته شده که از نظر ناقد این گردآوری ایراد دارد.
کمری بیان کرد: در نقد محتوا به برخی مطالب که به صاحب خاطره یا مرجع روایت مربوط است، اشاره شده که به نظر بنده، این نقص تنها به نصر برنمی‌گردد، بلکه آنچه در تاریخ شفاهی متن را شکل می‌دهد در واقع مورخِ پُرسا است و کسی که مصاحبه را پیش می‌برد. از طرفی ناقد مطالبی را ذکر کرده که معتقد است راوی به خودستایی از خود پرداخته است. باید در اینجا به این نکته توجه کرد که هیچ خاطره، حدیث نفس یا روایتی بدون «خود» انجام شدنی نیست. تقریبا تمام کسانی که در حوزه خاطره‌شناسی ورود کردند، می‌دانند که «من» در این عرصه پررنگ است.
وی افزود: بنابراین این را باید بیشتر مشخصه بدانید تا ایراد. به عنوان مثال اگر «خاطرات مهدی حائری یزدی»، فرزند موسس حوزه علمیه قم و از استادان مبرز فلسفه و شاگرد امام خمینی (ره) را بخوانید، می‌بینید که به اصطلاح معمول متعارف خودش را بسیار تحویل گرفته که این امر طبیعی است، زیرا خاطره در مرتبه نخست بر (مَن بُود) شخص دلالت دارد و آنگاه بر آن چیزی‌هایی که به ادعای او صورت گرفته است.
این پژوهشگر حوزه تاریخ شفاهی گفت: ناقد به تناقض‌گویی، تحریف تاریخ و کتمان حقایق در سخنان راوی اشاره کرده و مواردی را نیز ذکر کرده است. البته وی ویژگی‌های مثبت کتاب را نیز برشمرده است این که مناسبات فرهنگی، سیاسی و اجتماعی در رده‌های بالا از ورای مواد کتاب قابل استنباط است. در اینجا باید نکته‌ای را بگویم که روایت واحد در نقل چه قدر اعتبار دارد و زمانی که شاهد و ادله‌ای بر اثبات یا انکار موضوع نداریم نمی‌توان درباره آن سخن گفت.
کمری اظهار کرد: نصر در برخی سخنانش اشاره می‌کند که «علامه طباطبایی موقعی که در دمدمه‌های انقلاب بیمار بود، سخنی را به کسی نجوا کرده و او برای من نقل کرده است.» حال ما باید در پی اثبات و احراز آن باشیم که این قابل بحث است. اینکه آیا نصر عامدانه و عالمانه در صدد تحریف تاریخ است یا باورهای خود را بیان می‌کند این نیز نکته‌ای درخور توجه است. با وجود این باید بگویم که خاطره یک موجود ذهنی است که در توالی زمان از هنگام رخداد تا زاده شدن بر قلم جاری می‌شود و تدوین پیدا می‌کند. بسیاری از خاطرات بیان مواضع شخص هستند و در گذر زمان شکل می‌گیرند. با همه این موارد کتاب حاضر، اثر پرماجرایی است که رسولی‌پور درباره آن در یک جلسه مستوفا که در اتاق گفت‌وگوی خبرگزاری کتاب ایران برگزار شد، بحث کرده و دیگران هم نقدی به آن داشتند که خوب بود، ناقد به آن موارد هم اشاره می‌کرد.
نظر شما