در نشست رونمایی این کتاب، آیت‌الله سید محمد ابن‌الرضا، دکتر السید الثامر العمیدی، دکتر مجید معارف و بهراد جعفری (مؤلف مجموعه) سخن گفتند و تنی چند از صاحب‌نظران در حوزه علوم حدیث حضور داشتند.
اثری ارزشمند و نقاط قوت و ضعف آن
معارف، استاد علوم حدیث در این نشست اظهار کرد: درباره این کتاب در چهار محور فقه‌الحدیث و اهمیت و جایگاه آن از دیدگاه ائمه (ع)؛ مجلسی و «مرآت العقول»؛ فیض و توضیحات او بر «کافی»؛ و بهراد جعفری و «تبیین الکافی» می‌توان سخن گفت.
وی در موضوع محور نخست، توضیح داد: یافتن معانی روایات معصومان و تبیین آنها، تکلیفی علمی و دینی است که معصومان خود پایه‌گذار آن بودند. توجه کنیم که معصومان، تنها، صاحبان حدیث نیستند بلکه شارحان و تبیین‌کنندگان آن نیز به‌شمار می‌آیند.
معارف با استناد به روایاتی در فضیلت فهم حدیث، کتاب‌های «معانی الاخبار» و «علل الشرایع» اثر شیخ صدوق را از نخستین آثار مدون شیعه در فهم مقاصد حدیث و حل غوامض اخبار دانست.
مؤلف کتاب «تاریخ عمومی حدیث» در تشریح محور دوم سخنان خود (مجلسی و «مرآت العقول»)، به بیان تاریخچه‌ای از تدوین حدیث و شرح حدیث در میان شیعه و اهل سنت پرداخت و گفت: در میان اهل سنت، فترتی میان تدوین جوامع حدیثی و شرح جوامع نمی‌بینیم اما در شیعه، نگارش کتب اربعه در قرن پنجم هجری پایان می‌پذیرد ولی تا قرن یازدهم، نیازی به تدوین شروح آنها احساس نمی‌شود.
وی افزود: در قرن یازدهم این احساس در مجلسی پدید می‌آید که شروح احادیث از میان خواهد رفت و باید آنها را تدوین کرد. از این رو دست به شرح احادیث شیعه می‌زند و این کار را با شرح «کافی» آغاز می‌کند. «مرآت العقول» به تصریح شیخ آقا بزرگ تهرانی، بهترین در میان شروح کافی است.
مؤلف کتاب «جوامع حدیثی اهل سنت» در موضوع محور سوم صحبت‌های خود (فیض و توضیحات او بر «کافی») ضمن اشاره به پیشینه تدوین جوامع حدیث در میان اهل سنت، ملا محمدمحسن فیض را با تألیف کتاب «الوافی» آغازگر گردآوری جوامع حدیثی در شیعه دانست و علت این اقدام فیض را کامل کردن کتب اربعه از نظر شرح مشکلات و مبهمات و رفع نقایص آنها عنوان کرد.
معارف ضمن اشاره به ویژگی‌های «الوافی»، قرآن، روایات، افکار فلاسفه و عرفای بزرگ و فتاوی فقهای عظام را از بنیان‌های فقه‌الحدیثی فیض برشمرد و شنوندگان را برای آگاهی بیشتر به کتاب‌های «مبانی و روش‌های فقه‌الحدیثی فیض» اثر دکتر علیمحمد میرجلیلی و «فیض‌پژوهی» از انتشارات موسسه خانه کتاب ارجاع داد.
نویسنده «پژوهشی در تاریخ حدیث شیعه» در بخش چهارم سخنانش (بهراد جعفری و «تبیین الکافی»)، به هشت ویژگی کتاب «تبیین الکافی فی مرآت‌العقول و الوافی» اشاره کرد که عبارت بودند از ارائه یک اثر علمی جامع توضیحات دو کتاب؛ فراهم آوردن امکان مقایسه و تطبیق آرای دو عالم شیعی در موضوعی واحد؛ اعرابگذاری روایات؛ مقایسه نسخ خطی و چاپی «مرآت‌العقول»؛ تخریج برخی مصادر در پانوشت‌ها (یافتن موارد استناد مؤلف)؛ آوردن مقدمه‌ای در تشریح فعالیت‌های صورت‌گرفته در کتاب؛ حروفنگاری، صفحه‌آرایی و چاپ مناسب؛ و ترویج آثار علمی کهن.
معارف در پایان سخنانش مواردی اصلاحی و تکمیلی را به نویسنده کتاب پیشنهاد کرد. وی نبود مقدمه «مرآت‌العقول» مجلسی و مقدمه فیض کاشانی در کتاب و کمبود مواردی در تخریج مصادر را از کاستی‌های آن برشمرد و افزود: وجه «حسن»، «موثق» و «ضعیف» بودن احادیث به نظر مجلسی، باید در پانوشت بیاید. همچنین برخی اصطلاحات مجلسی ممکن است با تعاریف موجود در «مصطلح الحدیث» تطبیق نکند. برای نمونه، معنی «مرسل» در رجال‌شناسی مجلسی ممکن است اعم از «منقطع» باشد. آوردن این توضیحات برای دفع اشتباه، مهم است.
وی همچنین از مؤلف خواست تا مقدمه‌ای مبسوط در مبناشناسی فقه الحدیث در چاپ‌های بعدی به کتاب بیفزاید.
کلینی را تنها محدث، فقیه و متکلم نبینید
دکتر السید ثامر العمیدی سخنران عرب‌زبان این مراسم بود. او در آغاز به شخصیت جامع کلینی اشاره کرد و او را نه‌تنها محدث، فقیه و متکلم، بلکه لغوی، ادیب و فیلسوف دانست و مقدمه «الکافی» و توضیحات کلینی را شاهدی برای مدعای خود آورد.
مؤلف کتاب «دفاع عن الکافی» سپس به تبیین نحوه ترتیب باب‌های «الکافی» پرداخت و توضیح داد: کلینی به این دلیل الکافی را با «کتاب عقل و جهل» آغاز کرد که بگوید راه عقل راه دسترسی به حقایق دین است. کلینی تقلید کورکورانه را برنمی‌تابد.
او سپس به تشریح ترتیب این ابواب از کتاب توحید تا کتاب ایمان و کفر پرداخت و افزود: کلینی افکار جامد و تجریدی نداشت. او حقیقت را به نحوی عمیق دریافت کرد و نگاه فلسفی و کلامی عمیق او در مقدمه کتابش مشهود است.
ثامر العمیدی افزود: ارزش علمی کافی تنها در یادگارهای مکتوب کلینی و شخصیت جامع او خلاصه نمی‌شود بلکه مقدمه «الکافی» را به عنوان یک اثر ادبی نیز می‌توان مطالعه کرد. این مقدمه دارای ویژگی‌های ادبی، مانند مجاز و استعاره است.
وی نقش کلینی در دفع تهاجم علمی و فرهنگی را قابل مقایسه با الگوهای تقریبی معاصر دانست و آثار او را دارای ظرفیتی برای استخراج نظام‌واره‌ای عقیدتی عنوان کرد.
ثامر العمیدی در پایان، مراجعه به متن نسخه‌های خطی در کنار نسخه‌های چاپی و توجه به نسخه‌های اصل را از ویژگی‌های ممتاز «تبیین الکافی» برشمرد.
مشکلات نسخه‌نویسان برای مصححان
جعفری، مؤلف مجموعه «تبیین الکافی فی مرآت العقول ولوافی» سخنانش را با یاد استادش مرحوم علی‌اکبر غفاری ــ احیاگر و مصحح بسیاری از متون حدیثی در زمان ما ــ آغاز کرد و پیشینه این مجموعه را به سال‌های 1373 و 1374 بازگرداند که کتاب «تهذیب الاحکام» را در محضر استاد تصحیح می‌کرده و مراجعاتی مکرر و هر روزه به «مرآت العقول» مجلسی داشته است.
وی با ذکر خاطره‌ای از بیان ارادت خود به «مرآت العقول» و مجلسی به نقل سخنی از استاد غفاری پرداخت و گفت: «اگر بدانی مجلسی، آن را در بین‌الطلوعین تألیف کرده است، ارادتت بیشتر می‌شود.»
جعفری با بیان این که دو شرح نوشته مجلسی و فیض، بهترین شرح‌های جامع کافی هستند به مشکلات تصحیح این دو اثر اشاره کرد و گفت: این کار برای من 10 سال به طول انجامید و در این راه «مرآت العقول» و «الوافی» را با مصادر گوناگون لغوی رجالی، حدیثی و دیگر منابع معتبر تصحیح کردم و متوجه شدم که نسخه‌نویسان تا چه حد در نگارش‌های خود مایه معضلات و تکلف‌هایی شده‌اند.
وی افزود: از کارهای دیگری که در این نسخه صورت گرفته، قرار دادن شرح‌هایی از «الوافی» در جای خویش است که فیض آنها را در تبویب جدید خود از «کتب اربعه»، در جای دیگری قرار داده است.
مؤلف «تبین الکافی» در پایان سخنانش اظهار کرد: استاد غفاری به ما توصیه کرده بود که اگر کاری بزرگ در حوزه معارف شیعی انجام می‌دهید، چند تن از مراجع را در جریان آن بگذارید. من این فعالیت خود را به آیات عظام مکارم شیرازی و شبیری زنجانی اطلاع دادم. مقام معظم رهبری نیز با آگاهی از این موضوع مرا در این کار تشویق فرمودند.
اشتباهی که یک نقطه پدید می‌آورد
در آغاز این مراسم آیت‌الله سیدمحمد ابن‌الرضا، در سخنانی با تقسیم تعالیم دینی به عقاید، احکام و اخلاق، دستیابی به این تعالیم را از طریق کتاب و سنت عنوان کرد و با توجه به تعریف شیعه از «سنت» به «قول، فعل و تقریر معصوم» ادله حجیت حدیث را از قرآن برشمرد.
وی سپس با ذکر منابع علم امام (ع) و بیان تاریخچه‌ای از تدوین حدیث در میان شیعه و اهل سنت، میراث غنی شیعه را ناشی از معارف اهل‌بیت (ع) دانست که از طریق کتاب‌های شیعه و مهمترین آنها «الکافی» به دست نسل‌های بعد رسیده است.
ابن‌الرضا در پایان با نقل خاطره‌ای درباره حدیثی که «الوافی» راهگشای پذیرش آن شد، به موردی اشاره کرد که با اشتباه کاتبان در نهادن یک نقطه، واژه «رحب» (گشایش) به «رجب» بدل شده و مایه سوء فهم و تعبیر شده بود.
گفت‌وگوی حاضران
این مراسم که با حضور برخی چهره‌های فرهنگی و متخصصان علوم حدیث برگزار شد، شاهد گفت‌وگو‌‌ها و تبادل‌نظرهایی ارزشمند میان سخنرانان و حاضران بود. تفاوت رویکرد مجلسی و فیض در شرح احادیث، بحث‌های سندی مجلسی و اعتبار احادیث کافی از جمله این مباحث بودند.
حجت‌الاسلام محمدرضا نوراللهیان ــ پژوهشگر دینی و مدیر مرکز فرهنگی خراسان ــ نگاه و بیان فیض را بیشتر فلسفی و باطنی دانست اما فهم مجلسی و بیان او را مشابه درک یکی از حاضران مجلس ائمه توصیف کرد.
حسین استادولی ــ پژوهشگر، مؤلف و مترجم حوزه علوم قرآن و حدیث ــ نیز به نقل از مرحوم علی‌اکبر غفاری اظهار کرد که مراد از «مجهول» در تعبیر مجلسی برای سند برخی احادیث، «مشترک» است و این واژه را مجلسی در جایی به کار می‌برد که نام یکی از راویان برای او مشترک بین دو یا چند راوی باشد.
برای آگاهی بیشتر درباره مجلدات سی‌گانه کتاب «تبيين الكافي في مراه العقول و الوافي» عین عبارت داخل گیومه را در جایگاه جست‌وجوی سریع کتاب در وبگاه خانه کتاب ایران به نشانی http://ketab.ir جست‌وجو کنید.
نظر شما