مجموعه 20 جلدی «تاریخ جامع ایران» مشتمل بر وجوه مختلف تاریخ سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران از دوران تاریخ باستان تا انقراض قاجاریه است. در این اثر سترگ منظور از ایران، دنیای ایرانی یا ایران فرهنگی است که همواره قلمرو گستردهتر از مرزهای جغرافیایی این سرزمین را شامل میشده است.
ثبت، ضبط و تدوین چند هزار سال تاریخ سرزمین و مردم ایران، با فراز و نشیبهای بیمانند، وظیفه همه ایرانیانی است که برای مرز و بوم خود در عرصه تاریخ و تمدن بشر سهمی ممتاز و سترگ قائلاند. بهرغم این همه، هنوز مجموعهای نسبتا جامع که مهمترین وجوه تاریخ ایران را به شیوهای محققانه بازگوید، پدید نیامده است.
اهمیت ویژه ایران فرهنگی در «تاریخ جامع ایران»
آثار پراکنده درباره ادوار مختلف یا مجموعههای محققانهای که بهندرت در این موضوع منتشر شده، تنها گوشههایی از تاریخ ایران را دربردارند. مجموعهای که تحقیق و تدوین آن را نزدیک به دوازده سال پیش مرکز دایرهالمعارف بزرگ اسلامی برعهده شناخته است، یعنی «تاریخ جامع ایران» عنوان مجموعهای است 20 جلدی، مشتمل بر وجوه مختلف تاریخ سیاسی و اجتماعی و فرهنگی ایران از دوران پیش از اسلام تا انقراض قاجار.
از طرفی مراد از ایران در این مجموعه، دنیای ایرانی یا ایران فرهنگی است که همواره قلمرو گستردهتر از مرزهای جغرافیایی این سرزمین را شامل میشده است. از این وجهه نظر، مجلدات و ابواب مربوط به تاریخ فرهنگی ایران، بیشک از اهمیت ویژهای برخوردار خواهد بود.
ورود آریاییها به ایران عصر مادها تا فرمانروایی هخامنشیان
پنج جلد نخست «تاریخ جامع ایران» به تاریخ ایران پیش از اسلام اختصاص دارد. جلد نخست مشتمل بر سابقه انسان کهن در فلات ایران و تمدنهای پیش از آریاییها، ورود آریایی به ایران عصر مادها و قسمتی از تاریخ سیاسی هخامنشیان است.
جلد دوم با دنباله تاریخ هخامنشیان آغاز شده است. تاریخ ایران به روزگار سلوکیان، دولتهای پراکنده یا ملوک الطوایف، عصر ساسانیان، و سرانجام تاریخ اساطیری ایران در همین جلد مورد بررسی قرار گرفته است.
جلد سوم تاریخ اقتصادی و اجتماعی ایران از آغاز تا پایان دوره ساسانی؛ آنگاه تشکیلات اداری و نظامی در ایران؛ و سرانجام باستانیشناسی و هنر ایران در دورههای فرمانروایی مادها و هخامنشیان را دربردارد.
در جلد چهارم ضمن ارائه تحقیق در هنر و معماری ایران پیش از اسلام، به ادیان و آموزش و پرورش در ایران نیز توجه شده است جلد پنجم هم مشتمل است بر تحقیق در زبان و ادبیات ایران، تاریخنگاری، جغرافیانویسی، فلسفه و دانشهای دیگر.
تاریخ ایران از فتح اسلامی تا عصر سلجوقیان
دوره اسلامی «تاریخ جامع ایران»، 15 جلد از این اثر بزرگ را در برخواهد داشت. جلد اول (ششم از مجموعه) شامل تاریخ ایران از فتح اسلامی تا ظهور دولتهای نیمه مستقل و مستقل است و مباحثی چون فتوح ایران و آخرین روزهای دولت ساسانی، ایران در عصر حکومت قومی عرب، ایرانیان و ظهور دولت عباسی، وزارت و دیوانسالاری ایرانی و قسمتی از حکومتهای شرقی و غربی ایران عصر اسلامی را دربردارد.
جلد دوم (هفتم از مجموعه) مشتمل بر تاریخ دولتهای ایرانی در خراسان، شمال ایران، ایران مرکزی و غربی و جنوبی از طاهریان تا کاکوئیان است و در هر یک از این ابواب تاریخ تشکیلات اداری و سیاسی نیز مورد بحث قرار میگیرد. دنباله آلبویه، غزنویان و ایران در عصر سلجوقیان، برخی سلسلههای کوچکتر در غرب ایران، مانند بنیسکمان در ارمنستان و ملوک قراباغ عنوان جلد سوم از دوره اسلامی (هشتم از مجموعه) «تاریخ جامع ایران» بهشمار میرود.
تاریخ ایران از سلسله اتابکان تا عصر صفویان
جلد چهارم (نهم از مجموعه) به تاریخ ایران از اتابکان تا قسمتی از ایلخانان اختصاص یافته است. در این بخش دوره سلسلههای موسوم به اتابکان، از اتابکان آذربایجان تا اینجوئیان، زمینههای هجوم مغول، جانشینان چنگیز، برپایی دولت ایلخانان، مورد بحث قرار میگیرد و سازمانهای سیاسی اداری این ادوار مطالعه میشود. دنباله ایلخانان تا ظهور صفویان، عنوان جلد پنجم (دهم از مجموعه) است و در همین جا علاوه بر دوره دوم ایلخانان به عصر ترکمانان و دوره مهم تیموریان و قسمتی از صفویان نیز پرداخته میشود.
دنباله عصر صفویان، ادوار حکومت افشاریان و زندیان در جلد ششم (یازده از مجموعه) مورد بحث قرار میگیرد. جلد هفتم (دوازدهم از مجموعه) به عصر قاجار، تحولات مذهبی، روابط خارجی ایران با عثمانی و دول قدرتمند اروپایی، زمینههای قیام و انقلاب مشروطه، نقشهای طبقات اجتماعی در تحولات سیاسی و اجتماعی، ورود تمدن جدید به ایران و بسیاری مسائل دیگر نیز پرداخته میشود. در پیوستهای همین مجلد درباره خانات آسیای مرکزی، خانات گنجه و شکی و قراباغ، هرمز و خلیج فارس مطالعه شده است.
تاریخ فرهنگی دنیای ایرانی از زوایای گوناگون
جلد هشتم تا پانزدهم به تاریخ فرهنگی دنیای ایرانی اختصاص دارد. جلدهای هشتم و نهم مشتمل بر تاریخ علم و ادب و حاوی مباحثی چون نقش ایرانیان در نقل و ترجمه آثار علمی به زبان عربی، عصر تصنیف آثار علمی، دانشهای فلسفی و کلامی در ایران و میان ایرانیان، نجوم و ریاضیات، علوم طبیعی و پزشکی، بیمارستانها، دانشهای دینی و مذاهب فقهی، تصوف و فرق صوفیه، تاریخنگاری و چند مبحث دیگر.
جلدهای دهم تا دوازدهم (پانزدهم تا هفدهم مجموعه) شامل تاریخ زبان و ادبیات فارسی از آغاز عصر اسلامی تا پایان عصر قاجار خواهد بود. در این مجلد ادبیات فارسی در قلمرو فرهنگی ایران، برحسب ادوار ادبی مورد بحث قرار میگیرد.
دوره بازگشت ادبی، ادبیات مشروطه، ادبیات عامه، روزنامه و روزنامهنگاری، ادبیات اقوام ایرانی، تاریخ آموزش و پرورش و بسیاری از جمله دیگر ابواب این مجلدات است. جلدهای سیزده و چهارده (هجدهم و نوزدهم مجموعه) مخصوص تاریخ هنر و معماری ایران شامل هنرهای دستی و تزئینی و نمایشی و آئینی، موسیقی و معماری است. جلد پانزدهم (بیستم مجموعه) به مباحث تاریخ اجتماعی، نظام حقوقی در ایران، ادیان و مذاهب در ایران، طبقات اجتماعی و حیات عامه اختصاص یافته است.
ساختار اصلی طرح تاریخ جامع ایرانی
کوششهای طراحان و مدیران علمی و اجرایی این اثر بزرگ بر آن مقصود بوده تا اثری «جامع» یا لااقل نسبتا جامع پدید آورند به طور کلی اثر بیست جلدی، بیش از 55 عنوان اصلی و 160 عنوان فرعی و حدود 300 عنوان فرعیتر را در برمیگیرد. در خلال تحقیق و تدوین این اثر، موضوعها و عناوین فرعی دیگری به نظر رسید که در طرح اولیه وارد شد؛ اما ساختار اصلی طرح تاریخ جامع ایرانی، همچنان به قوت خود باقی است.
مجموعه «تاریخ جامع ایران» زیر نظرکاظم موسوی بجنوردی و با سرویراستاران دوره ایران باستان
حسن رضایی باغبیدی، محمود جعفریدهقی، سرویراستار دوره اسلام سید صادق سجادی و با مشاورانی همچون زنده یاد ایرج افشار، شرفالدین خراسانی، عنایتالله رضا، سیدجواد طباطبایی و فتحالله مجتبایی تالیف شده است.
حضور چهرههای سرشناس ایرانی و خارجی در «تاریخ جامع ایران»
این مجموعه با همراهی تعداد قابل توجهی از محققان طراز اول در زمینههای تاریخ و فرهنگ و ادب ایران، که در داخل و خارج از کشور مشغول تحقیق و تدریساند، در تحقیق و تدوین این اثر بزرگ مشارکت دارند. از جمله ژاله آموزگار، تقی بینش، آسکو پارپولا، محمود جعفریدهقی، کارلو جیوانو چِرِتی، جانی چونگ، مارگارت خاچیکیان، تورج دریایی، محمدتقی راشدمحصل، شاهرخ رزمجو، زندهیاد عنایتالله رضا، حسن رضایی باغبیدی، جلالالدین رفیعفر، زهره زرشناس، روزبه زرینکوب، جان شلدن، بدرالزمان قریب، پییر فرانچسکو کالیبری، مَتِئو کامپوتی،حسن کریمیان، فیلیپ کِرینبروک، جوویناتزو گراتزیا، ریکا گیزلن، کتایون مزداپور، مهرداد ملکزاده، مهشید میرفخرایی، توماسو نیولی، گراردو نیولی، فریدون وهمن، یوزف ویسهوفر، عبدالحسین آذرنگ، ویکتوریا آراکلوا، یعقوب آژند، سیدعلی آلداوود، محمدصادق آیتاللهی، منصوره اتحادیه، رودریگر اشمیت، ایرج افشار، محمود امیدسالار، پائولا اورساتی، علی بلوکباشی، کاوه بیات، احمد پاکتچی، ناصرالدین پروین، سیروس پرهام.
نظر شما