به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا) نشست «نگاهی به کارنامه 21 ساله نشر میراث مکتوب» عصر امروز 19 اردیبهشت 1394 با حضور دکتر اکبر ایرانی، عماد‌الدین شیخ‌الحکمایی، علی‌اشرف صادقی، یونس کرامتی و عبد‌الرسول خیر‌اندیش در سرای اهل قلم نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران برگزار شد.

اکبر ایرانی، رئیس مرکز میراث مکتوب در ابتدای این برنامه به وظیفه شورای فرهنگ عمومی در پاسداشت روز‌های مختلف و نامگذاری آن به نام یکی از فرهیختگان آن حوزه اشاره کرد و گفت: روز «میراث مکتوب» هم به نام ابوجعفر محمد‌بن یعقوب‌بن اسحاق کلینی رازی (م 329 ق) از بزرگترین محدثان شیعه و گردآورندۀ کتاب «کافی» از کتب اربعه حدیثی و فقهی شیعه نامگذاری شده است.

وی درباره شیخ کلینی افزود: او بیشتر عمر خود را در قم گذراند و از محضر محدثان و فقیهان مشهور آن زمان همچون احمد بن محمد اشعری قمی، احمد بن ادریس اشعری قمی، و عبدالله بن جعفر حمیری (صاحب کتاب قرب الاسناد) استفادۀ فراوانی کرد. کلینی چند سالی را هم در عراق سپری کرد. موقعیت علمی کلینی در بغداد نیز به گونه‌ای بود که شیفتگان فراگیری حدیث از سایر شهرهای جهان اسلام برای استماع احادیث معتبر به بغداد شتافته و از حضورش بهره می‌بردند. از این رو، او را «ثقة الاسلام» که مقامی عالی بود، لقب دادند.

ایرانی ادامه داد: الکافی مهم‌ترین کتاب حدیثی و اولین کتاب از کتب اربعه شیعه است. او کتاب‌های دیگری مثل رجال، رسائل الائمة، اشعار الائمة و الرد علی‌القرامطه نیز داشته که امید است روزی از میان هزاران نسخه خطی فراموش شده و یا مفقود شده، یافت شود و نیز امید است روزی هم محدثان جوان و علاقه‌مند این کشور، دست به تنقیح و تهذیب احادیث بزنند و بتوانند احادیث دخیله و جعلی را از کتب حدیث غربال کنند تا تنها احادیثی که اسناد و اسناد متقن دارند، مجال ذکر و نقل در کتب و رسانه‌ها را داشته باشند، کاری که بزرگانی چون علامه طباطبایی کردند و امید است روزی آثار و تحقیق آنان هم منتشر شود.

چه گره‌های کوری گشودیم؟
وی با تاکید بر این که سخن گفتن درباره اهمیت و ضرورت احیاء متون فارسی به نظر تکراری شده است، گفت: این 270 اثر منتشر شده (میراث مکتوب) در 311 مجلد خود می‌تواند مجالی را برای پژوهشگران فراهم آورد و پاسخی روشن برای سؤال‌های پیش رو فراهم سازد که مثلاً تأسیس این مؤسسه چه تاثیری بر نشر علم در کشور، ایجاد امید در نسل علاقه‌مند به مواریث پیشینیان، رونق تحقیق متون و شناسایی نسخ مفقوده داشته و چه گره‌های کوری را گشوده و چه موانعی را از راه محققان و مصححان متون فارسی برداشته و چه آسیب‌هایی را شناسانده و با نقد فراگیر خود چه آسیب‌هایی را جلوگیری و درمان کرده است؟

ایرانی ادامه داد: هر کاری را باید به تناسب ظرف زمانی و شرایط خاص فرهنگی و اجتماعی و امکانات و حمایت‌های ویژه از آن کار سنجید. بسا ما هم جای آنان بودیم بیش از آنان کاری نمی‌کردیم و بلکه کمتر قادر به انجام کارها بوده‌ایم. مهم این است که دریابیم ما چه تأثیری در رشد علمی و نضج فکری و تعالی فرهنگی نسل حاضر گذاشته‌ایم؟ آیا ما هم، بسان خیلی‌ها در پی آب یا نان بوده‌ایم یا در پی تشنگان می‌ جسته‌ایم.

رییس مرکز میراث مکتوب گفت: ما باید به پیشگاه این مردم پاسخگو باشیم که با نشر این آثار تا چه اندازه به ترویج زبان و ادب فارسی کمک کرده‌ایم؟ تا چه حد به تقویت هویت فرهنگی و ملی خود یاری رسانده و مفید بوده‌ایم؟ چه مقدار از رهگذر مباحث متن شناسی، شیوه و سبک زندگی اسلاف و گذشتگان خود را بررسیده‌ایم و نسل امروز را با شیوه‌های کامیابی آن‌ها آشنا ساخته‌ایم؟ معرفی هرچه بیشتر آثار مفاخر گذشته ایران بر همه اهل علم و فرهنگ لازم است. درست است که بسیاری از آثار مهم تمدنی ما را مستشرقان تحقیق و منتشر کرده‌اند تا از رهگذر شناخت بیشتر فرهنگ ایران اسلامی نمدی برای کلاه خود بدوزند و راه‌های جبران شکست‌های عملی قرون وسطایی خود را تدارک ببینند و به رمز و راز توفیقات ایرانیان در دوران طلایی تمدن اسلامی پی ببرند.

وی همچنین تاکید کرد: حضور هزاران نسخه در کتابخانه‌های معتبر جهانی به‌ویژه شبه قاره و ترکیه، وظیفۀ ما را برای دستیابی و پژوهش آنها سنگین‌تر می‌کند. امید که این احساس وظیفه در دیگران هم دوچندان شود تا دست همیشه دراز ما را به یاری بگیرند و تشویقمان کنند.
 
آثار منحصر به فرد میراث مکتوب
دکتر یونس کرامتی در این برنامه به سابقه همکاری خود با مرکز میراث مکتوب پرداخت و گفت: این مرکز همواره در تهیه نسخه‌های نایاب کوشا بوده است و من چه در زمان دانشجویی و چه پس از آن، از خدمات این مرکز بهره‌مند شده‌ام.

وی با بیان این‌که هر ناشری در ایران مجموعه‌ای از ضعف‌ها و قوت‌هاست، افزود: در ایران ناشران حداقل و حداکثر‌هایی برای استاندارد‌های خود در نظر می‌گیرند. معتقدم که حداقل‌های میراث مکتوب کم‌نظیر است و کمتر ناشری از این نظر، با انتشارات مرکز میراث مکتوب قابل مقایسه است.

کرامتی مهم بودن همه کتاب‌های منتشر شده انتشارات مرکز میراث مکتوب را از ویژگی‌های منحصر به فرد این انتشارات دانست و گفت: کتاب «فواید راه آهن» نخستین اثر این مرکز است که به قلم محمد کاشف نوشته شده است. متاسفانه این کتاب مورد توجه چندانی قرار نگرفت.

وی افزود: برایم جالب بود که در اواخر قرن 13 هجری، درباره مسیرهای استراتژیکی که ریل آهن می‌تواند از آن عبور کند، اندیشیده شود. تمام مسیرهایی که در این کتاب به آن‌ها اشاره شده به غیر از یکی، کشیده شده است. آن یک مسیر کشیده نشده هم، اضافه شدن خط ریلی پاکستان به خطوط ریلی کشور بود که توجیه محمد کاشف برای آن، اتحاد جهان اسلام بود.

وی ادامه داد: متاسفانه اکنون شمار معدودی از این کتاب‌ وجود دارد و میراث مکتوب این کتاب را به چاپ مجدد نرسانده است.

این پژوهشگر با بیان این‌که «الجماهر في الجواهر» به جرات از آثار فو‌ق‌العاده است، افزود: برخی از آثار انتشارات میراث مکتوب شاید به دلیل فارسی بودن زیاد مهم به نظر نیاید. جواهرنامه نظامی کهن‌ترین کتاب فارسی موجود در زمینه تاریخ علم است و منبع خوبی برای افراد علاقه‌مند به تاریخ علم محسوب می‌‌شود.

وی از کتاب «جهان دانش» نوشته شرف‌الدین محمد مسعودی به عنوان دیگر کتاب با اهمیت انتشارات مرکز میراث مکتوب یاد کرد و گفت: شاید در گذشته نگارش کتاب در این حوزه، چارچوب ویژه‌ای نداشت اما «جهان دانش» از معدود آثار در این زمینه است. این کتاب دارای ارزش ذاتی محتوایی و زبانی است. میراث مکتوب به حوزه پزشکی توجه چندانی نداشته است. «نور‌العیون» از معدود آثار منتشر شده این انتشارات در حوزه پزشکی است.

کرامتی در پایان سخنانش با اشاره به این مثل که در قاهره خوب می‌نویسند، در لبنان خوب چاپ می‌کنند و در بغداد خوب می‌خوانند، گفت: معتقدم که امروزه در تهران هم خوب می‌نویسند، هم خوب چاپ می‌کنند و انشاء‌الله که خوب می‌خوانند.

انجام کار گروهی تصحیح متون
عماد‌الدین شیخ‌الحکمایی دیگر سخنران این برنامه بود. وی صحبت‌های خود را با این پرسش آغاز کرد که اساسا چرا تصحیح اهمیت می‌یابد و گفت: ما بیشتر فنون تصحیح متون را از غربی‌ها فرا گرفتیم و اکنون کمتر کسی در دنیای غرب به تصحیح متون می‌پردازند. آن‌ها بر پژوهش متون متمرکزند و نظریه‌ ارایه می‌دهند.

وی با بیان این‌که 80 درصد کار تصحیح متون مکانیکی است، افزود: تصحیح کاری زمان‌بر است اما لزوما علمی و زائیده اندیشه و فکر نیست. بخش قابل توجهی از کار تصحیح متن، به انتخاب متن اختصاص می‌یابد. بازنویسی متن اولیه، ویرایش، حروف‌چینی، صفحه‌آرایی و... دیگر کار‌هایی‌ است که وقت مصحح را می‌گیرد. مضاف بر این‌که در نهایت باید مقدمه عالمانه‌ای هم بر آن نوشته شود.

شیخ‌الحکمایی پیشنهاد داد: اگر بخش اعظم این کار را به خط تولید تبدیل کنیم و امر تصحیح را از کاری فردی به کاری گروهی تغییر دهیم، تسریع بیشتری خواهیم داشت. تمام متون تصحیح شده در یک مرکز مشخص مثل میراث مکتوب، نمره یکسانی ندارند.

وی افزود: اکنون انجام کار تصحیح مثل تولید نفت خام است. یعنی متون را تصحیح می‌کنیم اما کار‌های اصلی در غرب انجام می‌شود. امیدواریم با تسریع در تصحیح، بتوانیم بهره‌برداری نهایی از متون را هم خودمان انجام دهیم. میراث مکتوب می‌تواند با حفظ حقوق تمام اعضای گروه و ثبت نام تمامی آن‌ها در اثر، دقت و سرعت در کار تصحیح را بالا ببرد.

دستاورد عظیم میراث مکتوب برای زبان فارسی
دکتر علی‌اشرف صادقی، مدیر گروه فرهنگ‌نویسی فرهنگستان زبان و ادب فارسی در این نشست به آثار میراث مکتوب در زمینۀ تاریخ زبان فارسی اشاره کرد و گفت: موضوع اصلی بر سر فواید کتاب‌های منتشر شدۀ میراث مکتوب از نظر زبان فارسی است. آثار میراث مکتوب دستاوردهای بسیاری برای فرهنگ جامع زبان فارسی دارد. این فواید تنها شامل لغت‌نامه‌ها و واژه‌نامه‌های میراث نیست و بسیاری از متون کهن دارای فواید زبانی و لغوی بی‌شماری است که اگر قرار باشد از اولین اثر یاد کرد باید به الابنیه عن الحقایق الادویه اشاره کنیم.

وی افزود: نویسندۀ این کتاب یک لغت‌نویس بوده که گرشاسب‌نامه را به نظم درآورده و شخصی بوده که خود اهل طوس است و با توجه به اینکه هروی بوده و در غرب ایران سکونت داشته این اثر را نگارش کرده است. این کتاب در قرن نوزدهم در وین چاپ شده بود و یک چاپ در تهران توسط مرحوم بهمنیار به دست رسیده است. این کتاب حواشی متعددی دارد اما متأسفانه متن نسخۀ خطی آن گونه باید و شاید نیست. آن زمان چاپ‌ها به صورت دستی بود و زیر و زبر جا به جا گذاشته بود و از نظر استناد ضعیف شده و اگر کسی بخواهد دربارۀ زبان تحقیق کند باید نسخۀ خطی را داشته باشد.

صادقی گفت: خوشبختانه این اثر در سال 89 به چاپ رسید و محققان زبان فارسی به یک اثر معتبر دست یافتند. این اثر دو مقدمۀ فارسی دارد که یک مقدمه را استاد افشار و مقدمۀ دیگر را بنده نوشته‌ام.

وی سپس به زوایای کتاب الابنیه عن الحقایق الادویه اشاره کرد و گفت: در بررسی کتاب متوجه شدم کتاب سه لایه دارد. یک مقدمه مربوط به ابومنصور هروی و گویش هرات است. یک مقدار مربوط به تلفظ‌هایی است که در غرب ایران رایج بوده و بدین ترتیب با تلفظ‌های دوگانه و سه گانه روبه‌رو هستیم. در این کتاب تلفظ و واژگان بیان‌کنندۀ زبان آذربایجان است و به این دلیل که ما این زبان را از دست داده‌ایم غنیمت است.

میراث اندک مکتوب درباره خلیج فارس
دکتر عبدالرسول خیراندیش، استاد گروه تاریخ دانشگاه شیراز به جایگاه خلیج فارس در متون کهن اشاره کرد و گفت: خلیج فارس، تاریخ، فرهنگ و هویت ماست اما از نظر میراث مکتوب ما چیز زیادی در دست نداریم. یکی از دلایل این موضوع دوری خلیج فارس از پایتخت است. به همین دلیل هر چه اسناد مربوط به خلیج فارس چاپ شود دارای اهمیت است.

وی افزود: البته در کتاب‌های شعری مانند جنگنامه‌ها یا بعضی آثار معدود دیگر آثاری از خلیج فارس دیده می‌شود. واقعیت این است محققان همچنان با محرومیت دوری از مرکز چاپ آثار برایشان وجود ندارد. پرداختن به کتاب‌هایی درباره شیوه صید مروارید می‌‌تواند اطلاعات جامعی را درباره شیوه زندگی مردم خلیج فارس در دوران گذشته پیش روی محققاق قرار دهد. زیرا قبل از آن‌که نفت در خلیج فارس برای ایران منبع درآمد باشد، صید مروارید این جایگاه را داشت.