شناسایی و تأمین جدید‌ترین منابع علمی روز، تسهیل دسترسی دانشجویان و اعضای هیأت علمی به این منابع، بهره‌گیری از آخرین دستاورد‌های حوزه علوم کتابداری، برقراری ارتباط با مراکز علمی دنیا با هدف تبادل اطلاعات در شاخه‌های مختلف علمی، ایجاد فضای فیزیکی مناسب برای استفاده مراجعان و به‌کارگیری نیروی‌های متخصص در حوزه کتابداری از جمله استانداردهای کتابخانههای دانشگاهی است.
براساس پژوهشی با عنوان «ارزیابی وضعیت کتابخانههای دانشکده‌ها و مراکز آموزشی و درمانی وابسته به دانشگاه‌های علوم‌‌پزشکی مازندران، بابل و گلستان درسال 86-87 و مقایسه آن با استانداردهای کتابخانههای دانشگاهی ایران» درباره استانداردهای کتابخانههای دانشگاهی آمده است، این مراکز باید از بودجه کافی، مستقل و مناسب با اهداف و وظایف مدون و مطلوب خود برخوردار باشند تـا بتوانند نیازهای اطلاعاتی جامعه استفاده کننده را به راحتی برآورده سازند.» این پژوهش در مجله دانشگاه عـلوم پـزشکی مازندران منتشر شده است.
قفسه کتابخانههای دانشگاهی، از دو گروه کتابهای بومی و غیر بومی تشکیل شده است. برخی از منابع غیر بومی به همت ناشران داخلی به‌صورت ترجمه و زبان اصلی، تأمین می‌شود. خرید مستقیم منابع زبان اصلی نیز، از دیگر راه‌های تأمین منابع مورد نیاز کتابخانههای دانشگاهی است.
اما یکی از مشکلات در تأمین این دسته از منابع به‌ویژه برای دانشگاه‌های ایران اعمال تحریم‌های یک‌جانبه از سوی غرب بوده است. تلاشی غیر حرفه‌ای که با هدف متوقف کردن پیشرفت‌های علمی دانشجویان و دانشمندان کشورمان اعمال شده‌‌اند. این مشکلات برای دانشگاه‌های کم بضاعت‌تر در تأمین منابع بیشتر نمود داشته است.
موضوع «نگاهی به وضعیت کتابخانههای تخصصی دانشگاهی» عنوان پرونده‌ای در گروه دانش و فناوری خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا) است. موضوعی که از ابتدای سال 1394 در قالب گفت‌و‌گوهایی با 10 نفر از رؤسای کتابخانههای دانشگاه کشور منتشر شده است.
این گزارش، نخستین گزارش از جمع‌بندی پنج گفت‌و‌گوی رؤسای کتابخانه دانشگاه‌های صنعتی شریف، الزهراء (س)، علامه طباطبایی و امیرکبیر است.
کتابخانههای دانشگاهی و عمری 300 ساله
دکتر حمید مهدی‌قلی، رئیس کتابخانه مرکزی دانشگاه صنعتی شریف، برای ارایه تعریفی از کتابخانههای تخصصی، به تاریخچه پیدایش کتابخانههای تخصصی اشاره میکند. وی می‌گوید: «کتابخانههای تخصصی، بعد از انقلاب صنعتی در اروپا به وجود آمدند.» مهدی‌قلی، هدف کتابخانههای تخصصی را فعالیت حول محور موضوعی خاص و برای مخاطب خاص تعریف میکند.
این مقام مسئول دانشگاه صنعتی شریف، در پاسخ به پرسش خبرنگار (ایبنا) درباره رسالت‌های کتابخانههای دانشگاهی، به مواردی مانند، تهیه منابع علمی از جمله کتاب در موضوعات مربوط به رشته‌های دانشگاه مربوطه و خرید اشتراک نشریات تخصصی ملی و بین‌المللی، سازماندهی منابع، به‌طوری‌که اطلاعات کتاب‌ها و نشریات و دیگر منابع موجود در کتابخانه در کوتاه‌ترین زمان و به‌طور صحیح و دقیق بازیابی و مورد استفاده قرار گیرند، اشاعه اطلاعات علمی بین اعضای دانشگاه و ایجاد ارتباط بین کتابخانهای، با هدف استفاده از منابع این کتابخانه‌ها اشاره میکند.
خطری که کتابخانههای دانشگاهی را تهدید میکند
وی، وضعیت دسترسی دانشجویان به منابع را مطلوب ارزیابی میکند اما از سوی دیگر هشدار می‌دهد که در صورت به روز نشدن منابع کتابخانهای، کتابخانه‌ها به انبار کتاب تبدیل خواهند شد.
مهدی‌قلی معتقد است: «اصلی‌ترین هدف این کتابخانه‌ها، تأمین منابع علمی برای اعضای کتابخانه است که کم و بیش در انجام این وظایف خود موفق بوده‌اند. کتابخانههای دانشگاهی تا حدود زیادی نیاز دانشجویان به منابع درسی و تخصصی را برطرف می‌کنند. البته این خطر وجود دارد که اگر کتابخانهای منابع خود را به‌روز نکند یا با ضعف امکانات، جاذبه‌ای برای اعضای خود نداشته باشد، تبدیل به انبار کتاب خواهد شد.»
10 سال عقب‌ماندگی
رئیس کتابخانه دانشگاه صنعتی شریف، ضمن تأکید بر لزوم بهره‌گیری کتابخانه‌ها از فناوریهای جدید، تحقق این هدف را در دانشگاه‌های کشور 50 درصد اعلام میکند. این در حالی است که وی در ادامه این گفت‌و‌گو درباره جایگاه جهانی دانشگاه‌های ایران در استفاده از فناور‌های نوین می‌گوید: «در این زمینه حدود 10 سال از کشورهای پیشرفته عقب هستیم.» وی دلیل این عقب‌ماندگی را کارایی نداشتن این ابزار نوین در کشور ما میداند همچنین تأکید میکند که «بودجه کافی برای خرید منابع جدید و خرید تجهیزات و فناوریهای مدرن فراهم نیست.»
وی در عین حال با بیان این مطلب که از نظر دستیابی به اهداف و اجرای وظایف یک کتابخانه، کتابخانههای ما فاصله زیادی با کتابخانههای کشورهای توسعه یافته ندارند ضعف کتابخانههای دانشگاهی کشور را «تأمین سریع منابع علمی جدید» میداند.
مهدی‌قلی، کمبود‌های مالی و نبود نمودار سازمانی روزآمد و شاخص‌های روشن و معتبر برای ارزیابی عملکردهای یک کتابخانه دانشگاهی را از مشکلات عمده در اداره مطلوب کتابخانههای دانشگاهی میداند.
تلاش‌های ناچیز برای رفع مشکلات کتابخانههای دانشگاهی
کتابخانه‌ها، به‌عنوان جزئی از بدنه دانشگاهی هستند که وزارت علوم، تحقیقات و فناوری رکن اصلی نظارت آن‌را بر عهده دارد. مهدی‌قلی، بدون ذکر نامی از ارگان یا نهادی خاص در بحث نظارت بر کتابخانههای دانشگاهی معتقد است تلاش‌هایی «ناچیز» برای رفع مشکلات حوزه کتابخانههای دانشگاهی صورت گرفته است.
وی گریزی نیز به بودجه پژوهشی می‌زند و در ارایه پیشنهاد برای بهبود وضعیت عملکرد کتابخانههای دانشگاهی ضمن بیان این مطلب که حدود 30 درصد از بودجه پژوهشی باید صرف تأمین تجهیزات نرم‌افزاری و سخت‌افزاری کتابخانه‌ها شود معتقد است: «شاید بتوان در اوایل هر سال بودجه مشخص و روشنی برای هر کتابخانه دانشگاهی درنظر گرفت.»
لزوم تغییر شیوه تأمین منابع کتابخانهای
دکتر حسن کیانی خوزستانی، رئیس کتابخانه مرکزی دانشگاه الزهراء (س) از دیگر مصاحبه‌شوندگان خبرگزاری کتاب بود. جمله کلیدی کیانی خوزستانی، در گفت‌و‌گو با (ایبنا) «آسان‌سازی دسترسی به منابع» است.
کیانی خوزستانی، نیز همانند دکتر مهدی‌قلی، تأکید دارد، مهم‌ترین رسالت کتابخانههای دانشگاهی آسان‌سازی دسترسی به آخرین اطلاعات روز جهان است. البته این مقام مسئول برای تحقق این هدف، تکیه بر فناوریهای جدید را پایه اساسی میداند.
وی با انتقاد از وضعیت و شیوه تأمین منابع کتابخانهای می‌گوید: «متأسفانه بیشترین بودجههای دانشگاهی امروز علاوه بر تدارکات، هزینه تأمین کتابهای چاپی می‌شود و این در حالی است که بودجههای تخصیص یافته نیز صرف خرید کتابهای روز نمی‌شود.»
رئیس کتابخانه مرکزی دانشگاه الزهراء (س)، عامل تحریم را در تأمین منابع کتابخانهای بسیار مهم ارزیابی میکند و می‌گوید: «با توجه به اعمال تحریم‌‌ها، ارتباط با پایگاه‌های بین‌المللی اطلاعاتی قطع شد. طبق آمار‌های پایگاه‌های علمی مانند اسکوپوس و ISI در سال‌های 2011 و 2012، ایران از رشد علمی مطلوبی برخوردار بود. این در حالی است که بعد از قطع این ارتباط، در سال‌های اخیر رشد علمی کشور کُند شده است.»
بهترین کتابخانه دانشگاهی، یعنی؟
سیدمهدی طاهری، رئیس کتابخانه مرکزی دانشگاه علامه طباطبایی، عملکرد کتابخانهای را مطلوب میداند که بیشترین دسترسی به منابع گوناگون را داشته باشد. پایه نرم‌افزاری این هدف نیز به کتابخانه دیجیتال است.
وی نیز مانند دیگر همکاران خود معتقد است، اصلی‌ترین وظیفه هر کتابخانه، تأمین نیازهای اطلاعاتی کاربران، تکمیل مجموعه اطلاعاتی، پردازش صحیح اطلاعات و ارائه سریع و مطلوب به جامعه کاربری خود است.»
طاهری، برای کتابخانههای دانشگاهی مشکلاتی را برمی‌شمرد که به نظر میرسد در این اظهار نظر با حمید مهدی‌قلی، هم‌داستان است. مشکلات مدیریتی، کمبود بودجه، نبود سازمان و نهادی برای سیاستگذاری و هماهنگ‌سازی بین کتابخانههای کشور از مباحثی است که طاهری به آن‌ها اشاره میکند.
وی ضعف اصلی کتابخانههای دانشگاهی را نبود استاندارد مشخص میداند که البته در اظهارات خود تعریفی جامع برای این استاندارد نیز ارایه نمی‌کند؛ چراکه معتقد است تعریف مشخصی وجود ندارد. طاهری می‌گوید: «کتابخانههای دانشگاهی کشور باید به سمت استانداردی مشخص حرکت کنند، اما هنوز چارچوب خاصی برای تعریف استانداردسازی در این حوزه تعریف نشده است.»
وزارت علوم، مسئول ساماندهی کتابخانههای دانشگاهی است
برخلاف دیگر، مصاحبه‌شوندگان این گزارش، دکتر طاهری، به‌طور مستقیم و صریح، وزارت علوم تحقیقات و فناوری را مسئول ساماندهی فعالیت کتابخانههای دانشگاهی معرفی میکند.
طاهری معتقد است: «وزارت علوم، تحقیقات و فناوری می‌تواند با تشکیل سازمانی برای نظارت و هماهنگ‌سازی کتابخانههای دانشگاهی در بخش معاونت پژوهشی این وزارتخانه، ضمن سیاستگذاری‌های لازم، بستری برای تعامل بهتر و استاندارد مشخص ایجاد کند.»
کتابخانههای دانشگاهی و استانداردهای جهانی
فرزین ذکایی، رئیس کتابخانه و مرکز اسناد علمی دانشگاه صنعتی امیرکبیر، نیز بر رعایت استانداردهای جهانی در اداره کتابخانههای دانشگاهی کشور تأکید دارد.
وی، در نگاهی متفاوت با دیگر مصاحبه‌شوندگان معتقد است که در امر پژوهش‌‌های کاربردی کتابخانههای دانشگاهی مراکزی مناسب برای صنعت‌کاران هستند. ذکایی معتقد است، «کتابخانه، مرکز ذخیره‌سازی اسناد و داده‌ها است. البته ارتباط با صنعت از سوی دانشگاه موضوعی دو طرفه است، چراکه دانشجویان می‌توانند از این طریق دانسته‌های خود را در میدان عمل پیاده‌سازی کنند.»
ذکایی، رسالت جدیدی را برای کتابخانههای دانشگاهی بعد از گسترش و فراگیری ابزار‌های نوین تعریف میکند. رئیس کتابخانه و مرکز اسناد علمی دانشگاه صنعتی امیرکبیر، با بیان این جمله که «بعد از ورود فناوریهای نوین مانند اینترنت به‌نظر میرسد شیوه عمل کتابخانههای دانشگاهی باید تغییر کند.» به‌طور ضمنی عملکرد کتابخانههای دانشگاهی کشور را سنتی ارزیابی میکند که نیازمند جهشی به سوی روز‌آمدی هستند.
گزارش نخست، (ایبنا) درباره کتابخانههای دانشگاهی، تأکیدی بر لزوم بهره‌گیری از فناوریهای نوین و شناسایی و نظارت بر کتابخانههای دانشگاهی دارد. کارشناسانی که در این گزارش به بررسی گفته‌های آن‌ها پرداخته شد، موضوع تسهیل دسترسی به منابع روز را برای کتابخانههای دانشگاهی اصل دانسته‌اند.
نظر شما