به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا) کتاب «عتبات عالیات در روابط ایران و عثمانی قرن نوزدهم» با مقدمه مفصل رسول عربخانی، عضو هیات علمی دانشگاه پیام نور آغاز می‌شود، سپس به معرفی و نقد منابع می‌پردازد. این کتاب در سه بخش تنظیم شده است؛ بخش اول به جغرافیای تاریخی، سیاسی و مذهبی عتبات عالیات می‌پردازد که شامل زیربخش‌های (نجف، کربلا، کاظمین، سامراء زمینه های تاریخی گسترش تشیع در عراق، ساخت اداری و سیاسی حاکمیت عثمانی در عتبات عالیات) است.

بخش دوم به عتبات عالیات در مناسبات سیاسی ایران و عثمانی اختصاص دارد. این فصل شامل زیربخش‌های «مدخل تاریخی: پیشینه تاریخی اختلافات ایران و عثمانی در عراق شیعه»، «جایگاه سیاسی-مذهبی عراق در امپراطوری عثمانی»، «تشیع عراق در سیاست دینی عبدالحمید دوم»، «گسترش تشیع در عراق دوره عبدالحمید دوم و سیاست دولت عثمانی در قبال آن»، «اهمیت عتبات عالیات در سیاست و حکومت ایران»، «علمای ایرانی-شیعی مقیم عراق عرب و تأثیر آنها بر سیاست داخلی ایران» و «نقش عتبات عالیات در نهضت مشروطیت ایران» است.

بخش سوم مسائل اجتماعی ایرانیان در عتبات عالیات و دولت عثمانی را دربردارد. «مسأله زیارت و تدفین ایرانیان و رفتار کارگزاران عثمانی»، «مسائل حقوقی ایرانیان مقیم»، «منازعات فرقه ای شیعه و سنی- ایرانی و عثمانی در عتبات عالیات» زیربخش‌های این فصل را شامل می‌شود.

وجود مقدس‌ترین آرامگاه‌های شیعیان در عتبات عالیات

در مقدمه کتاب می‌خوانیم: «سرزمین عتبات عالیات در عراق که شامل شهرهای شیعه نشین (نجف اشرف، کربلا، کاظمین، سامرا) است همواره از قرن شانزدهم تا زمان فروپاشی امپراطوری عثمانی به عنوان یکی از نقاط اتصال جامعه ایران و عثمانی و عنصری تأثیرگزار در مناسبات سیاسی دولت‌هاي مزبور به شمار مي‌آمد. وجود مقدس‌ترین آرامگاه‌های شیعیان در عتبات عالیات موجب می‌شد نگاه مردم و دولت ایران همواره به این بخش از امپراطوری عثمانی بیش از سایر مناطق معطوف باشد.»

«سالانه تعداد بیشماری زائر از ایران برای زیارت این اماكن مقدس راهی آنجا می‌شدند كه اين خود منشأ پيامدهاي فراوان اجتماعي، اقتصادي و سياسي براي هر دو جامعه ايران و عثماني بود. از سوی دیگر، موقعیت جغرافیایی این سرزمین، به عنوان كانون اصلي اقليت شيعه در امپراتوري حنفي مذهب عثماني، همجواري با ايران به عنوان مقتدرترين دولت شيعي، دوري از مركز امپراتوري، حضور رهبران شيعه مذهب ايراني، فعالیت‌های مذهبی شیعیان، خودسري و سياست بازي‌هاي پاشاهاي بغداد كه چندان هم فرمانبري از استانبول نداشتند، چالش‌هایی را در روابط میان دولتین در سراسر قرن نوزدهم پدید آورد.»

نادیده گرفتن نقش عتبات عالیات در مناسبات ایران و عثمانی در پژوهش‌ها

نویسنده کتاب معتقد است: «اگرچه تاکنون مقالات مختلفی از سوی محققان ترک و غیرترک درباره موضوع عراق شیعه قرن نوزدهم به نگارش درآمده اما قسمت اعظم آنها تنها بخشی از موضوع یعنی مسأله تشیع و گسترش آن در عراق پایان قرن نوزدهم را بررسی کرده‌ و به تمامی ابعاد آن توجه نکرده‌اند. دیگر اینکه در این پژوهش‌ها جایگاه دولت و جامعه ایرانی فراموش شده و از نقش عتبات عالیات در مناسبات ایران و عثمانی سخنی به میان نیامده است. بسیاری از پژوهش‌های غیرترک نظیر آثار عربی و غربی که در متن رساله نیز به برخی از آنها اشاره شده در بسیاری موارد نتوانسته‌اند بی طرفی خود را در تحلیل مسائل مربوط حفظ کنند.»

وی ادامه می‌دهد: «به نظر می‌رسد یکی از کاستی‌های جدی تحقیقات این دسته از مورخان، عدم آشنایی کافی با ابعاد مختلف تاریخی، سیاسی و اجتماعی مذهب شیعه، سیاست و جامعه ایران قرن نوزدهم و نیز فقدان دسترسی به اسناد و اطلاعات منابع ایرانی بوده است. در هر صورت شکی نیست که هر تحقیقی که درباره عراق شیعه قرن نوزدهم صورت پذیرد بدون شناخت این دو محور سودمند نخواهد بود. در رساله حاضر با تکیه بر منابع معتبر آرشیوی عثمانی و منابع ایرانی اعم از اسناد و متون تاریخی دست اول کوشش شده با روشی انتقادی و منطبق با اصول روش پژوهش تاریخی به ابعاد مختلف این موضوع پرداخته شود.»



عربخانی به یک پرسش اساسی در کتاب پاسخ می‌دهد

هدف پژوهش حاضر، بررسی جایگاه عتبات عالیات و جایگاه و نحوه تأثیر آن در مناسبات ایران و عثمانی در نیمه دوم قرن نوزدهم است. در این کتاب تلاش می‌شود به یک پرسش اساسی «عناصر تعیین‌کننده در مناسبات سیاسی میان ایران و عثمانی در سرزمین عتبات عالیات چیست؟» پاسخ داده شود و در ذیل این سؤال، پرسش‌های فرعی دیگری نیز مطرح خواهند شد که در فصل‌های مختلف تحقیق نویسنده در پی ارائه پاسخ‌هایی برای آن خواهد بود.

این کتاب در سه بخش تنظیم و تدوین شده است. بخش اول به جغرافیای طبیعی و تاریخی عراق می‌پردازد. در این بخش ابتدا با تکیه بر منابع جغرافیای تاریخی به بررسی ویژگی‌های کلی طبیعی و جغرافیایی عراق از جمله حدود و ثغور این منطقه از نخستین قرون اسلامی تا قرون جدید اشاره شده و نکات مهمی که از دید جغرافی‌نگاران و مورخان و سیاحان مطرح شده نظیر تغییر محدوده جغرافیایی عراق در دوره‌های مختلف تاریخی، اهمیت رودخانه‌های دجله و فرات در عمران آبادانی و شهرها، اهمیت علمی و فرهنگی این منطقه و جایگاه سیاسی و دینی شهرهای آن در تاریخ اسلام مورد بحث قرار گرفته است. آنگاه به طور خاص و مشروح‌تر شهرهای شیعه‌نشین عراق که اصطلاحاً به آنها عتبات عالیات می‌گویند و موضوع اصلی رساله حاضر را تشکیل می‌دهند بررسی شده‌اند.

آشنا کردن ذهن خوانندگان با فضای فرهنگی مذهبی حاکم بر شهرهای مقدس

در این بخش با جزئیات بیشتری درباره جغرافیا، تاریخ، سیاست، ویژگی‌های جمعیتی و فرهنگی شهرهای مقدس شیعه و نحوه ارتباط آن با تشیع و نیز ایرانیان از سال‌های آغازین اسلامی تا پایان قرن نوزدهم سخن رفته و هدف از این توضیحات آشنا کردن ذهن خوانندگان با فضای فرهنگی مذهبی حاکم بر شهرهای مذکور است تا زمینه لازم برای ورود به بحث اصلی رساله در بخش‌های بعدی فراهم شود. موضوع ارتباط جنوب عراق با تشیع و چگونگی آن در فصل بعدی با عنوان زمینه‌های تاریخی گسترش تشیع در عراق مورد مطالعه قرار گرفته است.

در این قسمت اطلاعات تاریخی مندرج در متون اسلامی نشان می‌دهند که این بخش از عراق از همان سال‌های نخستین هجری بذرهای تشیع را در خود داشت و حوادث سیاسی روزگار به همراه برخورداری از موقعیت جغرافیایی ویژه، زمینه‌های رشد و گسترش سریع آن را فراهم آورد. موضوع پایانی بخش اول درباره ساختار اداری سیاسی حاکمیت عثمانی در عراق و عتبات عالیات است.
 
مناسبات ایران و عثمانی از زمان شکل‌گیری حاکمیت عثمانی بر عراق

بخش دوم با یک مدخل تاریخی درباره مناسبات ایران و عثمانی از زمان شکل‌گیری حاکمیت عثمانی بر عراق شروع می‌شود. دگرگونی‌هایی که با ظهور دولت ملی صفویه در ایران و انتخاب تشیع به عنوان مذهب رسمی به‌وجود آمد مرحله جدیدی از کشمکش‌ها و رقابت‌ها میان ایران و عثمانی را در عراق به‌وجود آورد که تا قرون بعدی نیز به طول انجامید. شهرهای شیعی عراق بارها میان دو دولت دست به دست شدند و قراردادها و معاهدات زیادی میان آنها به‌ویژه انتظارات و منافعي که در عراق داشتند منعقد شد. بررسی این کشمکش‌ها بر سر تصاحب عراق شیعه از قرن شانزدهم تا شروع عصر عبدالحمید دوم موضوع بحث این قسمت را تشکیل می‌دهد.

در فصل بعدی با عنوان اهمیت سیاسی مذهبی عتبات برای دولت عثمانی ابتدا خطوط اساسی سیاست مذهبی عثمانی در دوره عبدالحمید دوم با تکیه بر دو مفهوم خلافت و سیاست پان اسلامیزم مورد مطالعه قرار گرفته آنگاه نقش شیعیان عراق در چارچوب این سیاست بررسی شده است. در اینجا نشان داده می‌شود که چگونه روشنفکران ایرانی در همکاری تنگاتنگ با علمای مقیم عتبات عالیات زمینه اتحاد میان شیعه و سنی را با محوریت خلافت عثمانی فراهم می‌آوردند.
در جای دیگری از این بخش همچنین به موضوع گسترش تشیع در عراق و سیاست‌های باب عالی در قبال آن پرداخته شده است. گسترش تشیع در عراق که یکی از بحث‌های مورد علاقه محققان ترک و غیرترک در دهه‌های اخیر را تشکیل می‌دهد جاي مهمی را در رساله حاضر به خود اختصاص داده است و یکی از اصلی‌ترین مباحث مطرح شده در رساله به شمار می‌آید. در این قسمت نظرات محققان مختلف مورد بررسی و تجریه و تحلیل قرار گرفته و سعی شده با تکیه بر منابع مستند ترکی و ایرانی و عربی تصویر نسبتاً جامع و روشنی از اصل موضوع و ابعاد مختلف آن ارائه شود.

میزان نقش علمای ایرانی شیعی مقیم عراق در امور سیاسی ـ اجتماعی داخل ایران

فصل دوم از بخش دوم به بررسی میزان نقش علمای ایرانی شیعی مقیم عراق در امور سیاسی ـ اجتماعی داخل ایران می‌پردازد. در این قسمت ابتدا با تکیه بر دو مفهوم کلیدی مرجعیت و اجتهاد ریشه‌های تاریخی و  فکری نفوذ علمای شیعه در جامعه ایران مورد مطالعه قرار می‌گیرد، آنگاه عملکرد آنها در عراق عثمانی و نیز تأثیری که در سیاست داخلی ایران می‌گذاشتند، تحلیل و بررسی شده است. در گفتار دیگر این بخش، نقش عتبات عالیات در جنبش مشروطه ایران مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته است. برای ورود به بحث، ابتدا تاریخچه تماس‌های جامعه ایران با تحولات جدید عثمانی از آغاز قرن نوزدهم و تأثیرپذیری ایران و روشنفکران ایرانی از حرکت‌های اصلاحی عثمانی در چند مقطع مهم تاریخی بیان شده، آنگاه مستقیما به جایگاه عتبات عالیات در حوادث پیش از مشروطه و پس از آن پرداخته شده است.

بخش سوم رساله حاضر درباره مسائل مرتبط با ایرانیان مهاجر و ساکن در عتبات عالیات و جایگاه این بخش از جمعیت عراق در نظام سیاسی ـ اجتماعی و حقوقی امپراطوری عثمانی است. در فصل اول پیرامون یکی از مهمترین نقاط پیوند دهنده عراق عثمانی با جامعه ایران یعنی مسأله زیارت اماکن مقدسه سخن رفته است. نحوه عزیمت ایرانیان به شهرهای مقدس و پیامدهای آن، تعداد زوار، حمل جنازه‌ها برای دفن در عتبات عالیات و مسائل مربوط به آن، رفتار کارگزاران عثمانی با زوار و مناسبات دو دولت ایران و عثمانی مباحث این فصل را تشکیل می‌دهند.
 



گزیده‌ای از اسناد مرتبط با عتبات عالیات آرشیو عثمانی نخست‌وزیری ترکیه

مسائل حقوقی ایرانیان ساکن عتبات عالیات نظیر تابعیت، مالکیت، ازدواج با اتباع عثمانی، سربازی و پرداخت عوارض شهری موضوعی است که ایرانیان در زندگی روزمره با آن مواجه بودند. موضوع فوق در فصل دوم بخش سوم مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته است. آخرین فصل بخش سوم که در واقع آخرین گفتار کتاب نیز به‌شمار می‌آید درباره مناقشات مذهبی و حوادثی که میان اهالی سنی و شیعی عتبات عالیات به وقوع پیوسته بحث می‌کند. در میان مطالب این فصل از عملکرد باب عالی، صاحب منصبان حکومت محلی عراق، رهبران مذهبی شیعه و دولت ایران در ارتباط با این مناقشات نیز سخن به میان آمده است.

پایان‌بخش کتاب نیز برای استفاده بیشتر محققان، گزیده‌ای از اسناد مرتبط با عتبات عالیات آرشیو عثمانی نخست‌وزیری ترکیه ضمیمه شده است. این اسناد که تعدادشان به بیش از یکصد برگ می‌رسد و برای نخستین بار ترجمه فارسی آنها در ایران و ترکیه منتشر می‌شود، موضوعات مهم سیاسی، فرهنگی و اجتماعی مرتبط با عتبات عالیات و تاریخ روابط ایران و عثمانی از سال‌های 1276 تا 1332 ق را دربرمی‌گیرند. مطالعه اسناد مزبور که به ترتیتب تاریخی تنظیم شده‌اند، افزون بر محققان تاریخ عثمانی برای علاقه‌مندان تاریخ معاصر نیز که درباره تاریخ سیاسی و مناسبات دین و قدرت در ایران معاصر تحقیق می‌کنند خالی از فایده نخواهد بود. نمونه‌هایی از اصل اسناد، به همراه تصاویری از عتبات عالیات در قرن نوزدهم به صفحات پایانی افزوده شده‌اند.

چاپ نخست کتاب «عتبات عالیات در روابط ایران و عثمانی قرن نوزدهم» در 354 صفحه، شمارگان دوهزار نسخه و بهای 12 هزار و 600 تومان به کوشش پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و بنیاد پژوهشی‌های اسلامی آستان قدس رضوی منتشر شده است.