خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا)ـ تازه‌تر‌ين پژوهش و آخرين نگارش موبد دكتر کوروش نيكنام «كنكاشي بر زندگي و انديشه زرتشت» نام دارد. او در این اثر با دسته‌بندی منظم و با نقل قول مستقیم، نوشته‌های حدود 200 تن از پژوهشگران قدیم و جدید ایرانی و خارجی را درباره زرتشت و آموزه‌هایش آورده و دیدگاه‌های خود را نیز مطرح کرده است.
به انگیزه چاپ این اثر گفت‌وگویی با کوروش نیکنام داشته‌ایم درباره دشواری‌های نگارش زندگینامه و شناخت تاریخی زرتشت، دستیابی به باورها و سنت‌های اصیل زرتشتی از میان متون و منشأ برخی آیین‌ها و مراسم زرتشتیان که در ادامه می‌خوانید:
ـ شما در کتاب تازه خود گفته‌اید که چون روزگاری دراز از زمان زندگی زرتشت گذشته است، بنابراین بیش از هر اندیشمند و پیامبری در شکل‌های متفاوت به نام و خاندان، زادروز، زمان زندگی، فلسفه و بینش زرتشت اشاره شده است. اما از سوی دیگر به عنوان نمونه می‌بینیم که زرتشتیان براي تولد، پيامبري و درگذشت زرتشت، روزهای خاصی را در نظر می‌گیرند و برای آنها آداب و مراسمی دارند. آیا این تاریخ‌ها ــ مثلاً زادروز زرتشت ــ واقعي هستند و اسناد تاريخي آنها را تأييد مي‌كنند؟
ـ خير. ما طبق سنت معتقديم که زرتشت 1768 سال پيش از ميلاد در روز 6 فروردین متولد شد و در سن بيست‌سالگي مدت 10 سال به طبيعت رفت و در كوه سهند به تفكر و مراقبه پرداخت. در اين مدت با بازنگر‌ي خود توانست قوانين حاكم بر طبيعت را درك کند و در سن 30 سالگي در سالگرد همان روزی كه متولد شد، به پيغمبري رسید.
ـ سنت بر چه اساسي اين تاريخ را انتخاب كرده است؟ برای دیگر باورهای زرتشتیان درباره زادگاه زرتشت چطور؟
ـ باور سنتي ما بر اساس روايت‌هايي است كه از زبان پهلوي باقي مانده است. زمان و مکان زندگي زرتشت از نكته‌هاي پرابهام براي پژوهشگران است. بسيار‌ي از آنان در اين گزينه‌ها پژوهش داشته و هر يك با دليل و سندي نام و زمان و زادگاه زرتشت را به شكل‌هاي گوناگون بيان كرده‌اند. «گاتها» ــ سرودها‌ي زرتشت ــ نام این پيام‌آور را «زره‌توشتره» و زادگاه او را «رگه» (به باور برخي پژوهشگران: شهر «ري») گزارش داد‌ه‌ا‌ند. «سر هنري راولينسون» ــ ديپلمات و شرق‌شناس بريتانيايي و نخستين كسي كه خط ميخي را با كتيبه‌هاي بيستون خواند ــ نظر ديگري دارد و معتقد است زادگاه زرتشت جايي است در آذربايجان به نام «تخت سليمان».
ـ نوشته‌اید که برخی حکومت‌های پس از زرتشت و رهبران دینی در روزگاران کهن تأثیرهایی بر درک جایگاه اصلی اندیشه و فلسفه راستین زرتشت داشته‌اند. آنان ادبیات اوستایی و نوشته‌های برجای‌مانده از دانش و اخلاق ایرانیان روزگاران کهن‌تر را وارد دین و اندیشه زرتشتی کرده و گاه به خرافه نیز آمیخته‌اند به گونه‌ای که جداسازی حقیقت اصلی و آن چه به آن افزوده شده است، امروزه کاری دشوار به نظر می‌رسد. به نظر شما اوستا تا چه حد می‌تواند این مشکل را حل کند؟
ـ هنگامي كه صحبت از «اوستا» مي‌شود باور مردم چنين است كه اوستا ــ مانند ساير کتاب‌های مقدس اديان ــ پيامي است كه از عالم غيب به زرتشتیان رسيده و پس از ثبت، در كتابهاي مقدس آمده است؛ در حالي كه چنين نيست. آن چه از دير باز تاكنون در دانش‌هاي گوناگون، باورهاي سنتي و فلسفه زندگي نيا‌كا‌ن آريايي بر جا مانده و به زبان اوستايي سروده شده و اكنون پاره‌ا‌ي از آن بر جا مانده و به زبان پارسي برگردان شده است، «اوستا» ناميده مي‌شود. اوستا در پنج بخش از گذشته‌ها به يادگار مانده است كه در میان آنها تنها «گاتها» متعلق به زرتشت است. در «يسنا» كه يكي از پنج بخش اوستا به شمار مي‌رود، 72 «هات» وجود دارد كه تنها 17 «هات» آن مربوط به زرتشت و سروده‌های اوست.
ـ از گاتها یا سرودههاي زرتشت نيز نمي‌توان به زماني كه در آن زندگي مي‌كرده است، پي‌برد؟
ـ خير. سرودههاي زرتشت نيز به زمانی دقيق براي زندگي او اشاره ندارند. در مورد زمان زندگي زرتشت به كنكاش نشستيم و آن را از ديدگاه پژوهشگران مختلف بررسي كرديم. ابوريحان بيروني در اين باره مي‌گويد كه من به استناد گزارش‌ها‌ي پهلوي كه پس از اسلام به نگارش آمده فكر مي‌‌كنم كه پيامبري زرتشت مربوط به 258 سال قبل از حمله اسكندر ــ يعني 558 سال قبل از ميلاد مسيح ــ بوده است. مسعودي نيز اين را قبول دارد. «هرتسفلد» ــ باستان‌شناس و ايران‌‌شناس آلماني ــ در اين باره مي‌گويد كه زرتشت هم‌عصر داريوش بوده و در حدود 500 قبل از ميلاد زندگي مي‌كرده است. ابراهيم پورداوود با اين نظر مخالف است و معتقد به همزماني زرتشت با داريوش نيست. در نهايت «ذبيح‌الله بهروز» 40 سال پيش تاريخي ا‌رائه كرد كه بر آن اساس و بر اساس گاه‌شمار‌ي كه انجام مي‌شود، تا پايان سال 1393 خورشیدی، 3754 سال از يكتا‌پرستي ايرانيان مي‌گذرد.
اوستا در چه زماني گردآوري و به صورت کتاب تنظيم شد؟ تا چه اندازه اطلاعاتی موثق درباره زندگی زرتشت در آن می‌توان یافت؟
ـ «آبه فرانسوا» كشيش و خاورشناس فرانسوي، در مقاله‌اي به استناد نوشته‌هاي نويسندگان سرياني مسيحي كوشيده است ثابت كند كه متن مقدس اوستا تا اواسط قرن هفتم ميلادي سينه به سينه حفظ مي‌شده است و زرتشتيان تا سال‌ها‌ي آخر ساساني كتابهاي مذهبي نوشته‌شده‌ا‌ي نداشته‌اند. در اواخر زمان ساساني چون موبدان زرتشتي بيم آن داشتند كه روايت‌ها و آيينهاي كهن در معرض تباهي و فراموشي قرار گيرند، به نگارش اوستاي ساساني پرداختند. به اين ترتيب اوستاي ساساني كه به طور سينه به سينه حفظ مي‌شد، در حدود سال 634 ميلادي به الفباي جديدي كه «دين‌دبيره» نام داشته و در همان زمان براي نوشتن اوستا اختراع شده بود، نقل شده است. از طرف ديگر «بيلي» خاورشناس انگليسي در كتابي كه درباره مسائل زرتشتي در كتب قرن نهم نوشته، معتقد است كه اوستاي ساساني در اواسط قرن ششم ميلادي گردآوري شده و اختراع الفباي دين‌دبيره در همان زمان صورت گرفته است. اين قول كه اوستا سينه به سينه حفظ مي‌شده و در دسترس كمتر كسي بوده، نظر مورخان اسلامي نيز هست.
ـ با آن چه گذشت، آیین‌های مربوط به تاريخ تولد، روز پیامبري و روز درگذشت زرتشت، براي زرتشتيان بر اساس امور قراردادي است. این قراردادها چگونه تعیین شده‌اند؟ برای نمونه چرا ماه فروردين براي تولد زرتشت و اجراي مراسم ديني انتخاب شده است؟ متون در این باره چه نقشی دارند؟
ـ برای زرتشتیان فروردين ماه فروهر‌ها محسوب مي‌شود. در اوستا «فرَوَهر» يا «فرَوَشي» يكي از نيروها‌ي معنوي درون انسان است كه در آغاز تولد به اراده خداوند در وجود او به وديعه گذاشته شده است. اين نيرو با كنترل رفتار انسان، زمينه را براي پيشرفت معنوي او فراهم مي‌كند. فروهر پس از مرگ انسان بار ديگر به عالم بالا باز مي‌گردد. اين نيروي مينو‌ي را مي‌توان فروغ ايزدي يا روح هستي نيز گفت. واژه «فروردين» از همين واژه گرفته شده است. اين ماه منسوب به فروهرهاي درگذشتگان است. طبق اين باور فروهر‌ها از ده روز پيش از نوروز براي ديدار بستگان خود به زمين مي‌آيند و پس از سركشي و اقامت، دوباره به جايگاه خود باز مي‌گردند. به همين دليل زرتشتيان در ماه «فرَوَهر‌ها» ــ يعني فروردين ــ به استقبال نوروز و سال نو مي‌روند. در پنج روز آخر سال، آيينی ويژه به نام «گهنبار پنجه» دارند. هر روز «گهنبار پنجه» كه به «پنجي» نيز معروف است نام جداگانه‌اي دارد كه بخشها‌ي جداگانه «گاتها» (سروده‌های زرتشت) را ياد‌آوري مي‌كنند. طبق اين آيين، زرتشتيان خانه‌تكاني مي‌كنند، دل خود را از كينه و ستم پاك مي‌سازند، آتش مي‌افروزند، كندر و چوب صندل بر آن مي‌گذارند، عود روشن مي‌كنند و با پراكندن بوي خوش در پيرامون زيستگاه خود به استقبال روح در گذشتگان مي‌روند تا با خشنود كردن آنها گذشتگان نيز براي آنها دعا کنند و خير وبركت بياورند.
از طرف ديگر بر اساس متن‌ها‌ي تاريخي در اين ماه 72 رويداد خجسته رخ داده است كه چند روزي با يكديگر فاصله دارند. جمع شدن آنها در يك روز به مردم كمك مي‌كند كه آيينهاي مربوط به آنها راحت‌تر انجام شوند و بهتر در خاطر بما‌نند.
چرا ششمين روز از ماه فروردین به عنوان روز تولد زرتشت معین شده است؟
در باور زرتشتیان روز ششم هر ماه، روز «خرداد» يا «خورداد» محسوب مي‌شود. بر اساس اعتقاد زرتشتيان، خداوند، گيتي را در شش هنگام يا شش «چَهره» (گاهنبار) آفريد و هر چهره پنج روز طول كشيد و در هر چهره يكي از پديده‌هاي اهورامزدا كه لازمه زندگي است آفريده شد؛ به اين گونه كه به ترتیب، آسمان، آب، زمين، گياهان، جانوران و در پايان چهره ششم ــ كه پنج روز آخر سال است ــ انسان آفريده شد و با پيدايش انسان، تكامل در آفرينش به مرحله‌ای تازه رسيد. روز ششم يا روز خرداد از ماه فروردين به معني كمال است. روزي كه شايسته است انسان تولد خود را نيز جشن بگيرد. به دليل تمام آن چه گفته شد، اين تاريخ براي روز تولد «اشو رزتشت» و پيغمبري اين پيام‌آور آريايي بهترين زماني بود كه مي‌توانست انتخاب شود.
درباره نویسنده کتاب
موبد دكتر كوروش نيكنام، نويسنده و پژوهشگر ايران باستان متولد سال 1333 خورشيدي در يزد است. وي دكتراي خود را در رشته «فلسفه زرتشت» در سال 1380 از دانشگاه زرتشتيان در هندوستان دريافت كرد. او در هفتمين دوره مجلس شورای اسلامی نماينده جامعه زرتشتيان ايران بود. «از نوروز تا نوروز»، «آيينها و مراسم سنتي زرتشتيان ايران»، «آيين اختيار»، «گفتاري پيرامون فرهنگ و فلسفه زرتشت» و «برداشتي از سرودههاي زرتشت» ازجمله آثار و تأليف‌های وي هستند كه تاكنون چاپ و منتشر شده‌اند.
نیکنام جز تسلط بر زبان‌ها‌ي فرانسه و انگليسي، به زبان و خط اوستايي نيز آشنایی دارد. «آداب و رسوم سنتي زرتشتيان ـ ايرانيان: يادگار ديرين» از آثار در دست چاپ اوست كه به‌زودی منتشر خواهد شد.
کتاب «کنکاشی بر زندگی و اندیشه زرتشت» در 492 صفحه از سوی انتشارات بهجت در سال 1393 با شمارگان 2000 و بهای 30000 تومان روانه بازار شده است. برای مطالعه معرفی کتاب کنکاشی بر زندگی و اندیشه زرتشت بر عنوان کتاب کلیک کنید.
شنبه ۲ خرداد ۱۳۹۴ - ۱۰:۳۰
نظر شما